ادبیات در برابر مصائب دنیای جدید | اعتماد


«استانبول استانبول» [Istanbul Istanbul چهارمین داستان بلند بورهان سونمز Burhan Sönmez]، نویسنده توانای اهل کشور ترکیه است که ابتدا در سال ۲۰۱۵ به چاپ رسید و پس از ترجمه در ۳۶ کشور جوایز حائز اهمیتی را از آن خود کرد.

استانبول استانبول» [Istanbul Istanbul  برهان سونمز Burhan Sönmez]

این اثر، بنا بر اذعان آشکار نویسنده در متن، اقتباسی از دکامرون، اثر تمثیلی و قرون وسطایی بوکاچیو است؛ رمانی مشتمل بر 10 روز روایت متفاوت سه زن و هفت مرد که با هدف اجتناب از ابتلا به طاعون از فلورانس گریخته، به خانه‌ای در منطقه‌ای ییلاقی پناه برده و جهت گذران وقت برای یکد‌یگر داستان‌های عشقی روایت می‌کنند. اما در مقایسه نخستین استانبول استانبول با این اثر قرون وسطایی، به‌وضوح می‌توان به تمایز و برتری آن نسبت به دکامرون در شیوه روایت، شخصیت‌پردازی، سبک نگارش و انتخاب داستان‌ها، معماها و بازآفرینی مضامین پرمعنا، قابل تامل و دارای ارزش‌های فلسفی، انسانی و اخلاقی پی ‌برد. فحوای متمایز داستان‌ها، انتخاب راویان متفاوت و سبک برجسته روایت در استانبول استانبول در برابر شیوه نگارش و روایت ساده بوکاچیو در دکامرون- که در آن به نقل داستان‌های هرزه عشقی پرداخته شده است- آشکارا نمایان است. چنین سبک متفاوت پردازشی که در آن داستان‌های گوناگون در دل داستان هر یک از چهار راوی در بند در سلولی زیرزمین روایت می‌شود از ویژگی‌های برجسته این رمان به‌شمار می‌رود. فراداستان و فراروایت که به شکلی زیبا و دلپذیر توجه مخاطب اثر را به طریقه نگارش و شیوه روایت اثر جلب می‌کنند از روش‌های پیچیده‌ داستان‌نویسی محسوب می‌شوند که نمایانگر تبحر و ذکاوت نویسنده است.

در این رمان در سلولی سرد و تاریک، چهار زندانی به شیوه راویان داستان بوکاچیو برای یکدیگر به قصه‌بافی و نقل حکایت می‌پردازند تا از بار درد و اندوهی بگریزند که هر یک به آن گرفتار آمده‌اند؛ قصه‌هایی از استانبول و درباره استانبول. استانبولی که نه‌تنها بخشی از جغرافیای کشور ترکیه، بلکه گستره جهانی نامحدودی را در برمی‌گیرد و استعاره‌ای از جهان مخلوق و مصنوع بشر در عصر حاضر‌ است.

روایت استانبول استانبول با دمیرتای، دانشجویی جوان، ناپخته و بی‌تجربه آغاز می‌شود و با روایت دایی کوهیلان، مرد روستایی مسن و مجربی به پایان می‌رسد که داستان‌های ناب فراوانی در آستین دارد. در باب عناوین فصول این اثر می‌توان چنین اذعان داشت که نام هر فصل اشاره یا استعاره‌‌ای را با خود به‌همراه دارد: از «در آهنی» عنوان فصل نخست داستان که استعاره‌ای از مرگ و یا گذار از سطح خودآگاه ذهن به سوی ناخودآگاه است گرفته تا عنوان فصل پایانی کتاب «قهقهه زرد»ی که هر یک از زندانیان در بند در برابر مرگ خویش سرمی‌دهند.

اگر چه میان شیوه روایت و رویکرد هر یک از راویان - اعم از دمیرتای، دکتر، کامو سلمانی و دایی کوهیلان - در قصه‌گویی و داستان‌سرایی تفاوت چشمگیری دیده نمی‌شود، اما شایان ذکر است که چنین عدم تفاوت آشکاری خود برگرفته از این واقعیت است که بشر در ذات خویش ویژگی‌های مشابه و مشترک فراوانی دارد. این تفاوت تنها آنجا آشکار می‌شود که سونمز، راوی زن خاموش و دربند رمان خود یعنی زینه سودا را در رنج و سکوت و در قالب ناظر و روایتگر صامت داستان به مثابه نقش و حضور زن در دنیای خفقان‌آور سنتی به تصویر می‌کشد. راوی بی‌صدایی که مقتدرانه در سکوت به مبارزه خویش ادامه می‌دهد و در دنیای مردانه این داستان، جای خالی نقش و روایت زنانه در ادبیات مردمحور جامعه سنتی مردسالار را پر می‌کند.

استانبول استانبول با منطق کل به جزء پردازش شده ‌است و در فصول نخستین آن، خواننده از کلیت در بند بودن هر یک از راویان داستان و نهفته بودن راز زندانی شدن آنها آگاه است اما از چرایی، چگونگی و جزئیات اطلاعی ندارد و تنها با خواندن رمان و نزدیک شدن به فصول انتهایی است که اندک ‌اندک به اسرار نهان هر یک پی ‌می‌برد و درمی‌یابد که در سطوح مختلف فلسفی، انسانی، سیاسی و اخلاقی با داستانی چند لایه مواجه است و تنها به شهر استانبول محدود نمی‌شود: جغرافیایی تحت عنوان استانبول که به سبب وقوع حوادث مختلف تاریخی و سیاسی به نمادی از درد، رنج، فلاکت، مالیخولیا و بیم و امید مبدل شده و برای انتقال مفاهیم و مضامین متعدد مورد نظر نویسنده که خود متعلق به همان جغرافیاست انتخاب شایسته‌ای به ‌شمار می‌رود. استانبول با اشاره‌ای ضمنی به دنیای درون هر فرد، بنا بر تعریف زیگموند فروید از سطوح مختلف ذهن و اشکال مختلف آگاهی روی زمین بیانگر سطح خودآگاه ذهن و استانبول زیر زمین و یا سلول زندان حاکی از سطح ناخودآگاه ذهن هر یک از چهار راوی داستان است که در این سطح (ناخودآگاه) درصدد گریز از وضع پیش‌‌رو بوده و در عین حال به کنکاش و جست‌وجوی حقایق در قالب داستان‌های کوتاه ساده اما عمیق و فلسفی می‌پردازند. فضای سرد، تاریک، نمور، وحشت‌بار و حزن‌انگیز این رمان نیز گواه و موید آن است.

درد و رنج در برابر تسلی، بیم و امید در برابر ناامیدی، عناد در برابر نوع‌دوستی و هم‌دردی، چرخه تکرار، دور باطل، جبر و تقدیر در برابر حق انتخاب و تصمیم‌گیری، حقیقت در برابر انکار، نور و آگاهی در برابر تاریکی و جهل، قدرت خیال و رویاپردازی در برابر محدودیت‌های منطق و ذهن، شهرزدگی، رسانه‌زدگی و انزوا و الیناسیون به مثابه عوارض مدرنیته و تقابل آن با زندگی روستایی و در طبیعت را می‌توان در کنار مضامین فراوان دیگر از درونمایه‌های اصلی این رمان برشمرد. مفاهیم و مضامینی که با طرح آرمان‌شهری که انتظار می‌رفت استانبول به شکل استعاره‌ای- و دنیا در مفهوم کلی - به آن تبدیل شود و کابوس‌آبادی که در نهایت از آن برجا ماند به این اثر معنا و مفهوم بسیار بخشیده‌اند. در کنار مفاهیم گسترده و موضوعات متعدد اخلاقی، انسانی و فلسفی مطروحه در این اثر، روایت‌محوری و شخصیت‌محوری بارز این داستان بلند به‌شمار می‌رود و استانبول زیر زمین و یا استانبول آن بالا دنیای مشترک خیالی و واقعی چهار راوی داستان است. این در حالی است که با گسستن مرز رویاپردازی و واقعیت در داستان این سوال مطرح می‌شود که به‌راستی واقعیت کدام است و آیا رویا و خیال خود جلوه دیگری از واقعیت نیست؟

در این رمان که ویژگی میان متنی بودن نیز از نقاط قوت آن است، با روایت‌های گوناگون هر یک از چهار راوی داستان که با توجه به پیش‌زمینه و بستر فرهنگی و اجتماعی پیشین خویش به قصه‌گویی می‌پردازند، سلول زندان زیر زمین به خیابان‌های شهر استانبول بدل می‌شود و مرز واقعیت و خیال درهم ‌می‌شکند. بورهان سونمز در این اثر سبک روایت شرق را که از خصوصیات آن طرح حکایت، معما و داستان‌های کوتاه رازآلود است با دو پدیده فراروایت و فراداستان تلفیق کرده و به این شیوه «ادبیات به مثابه هنر» را مأمن و راهی برای تاب ‌آوردن در برابر معضلات و مشکلات پیش ‌روی بشر در دنیای مدرن برمی‌شمرد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...