«گفتمانِ روایی» [Narrative discourse : an essay in method] نوشته ژرار ژُنِت [Gérard Genette] کتابی است که در مواجهه اولیه با نام آن خواننده را به درنگ وا‌می‌دارد؛ از آن جهت که این کتاب یک رساله تخصصی درباره روش تحلیل و روایت است؛ اما باور کنید یا نه، این کتاب درباره رمانِ «در جستجوی زمان ازدست‌رفته» نوشته مارسل پروست است.



کتاب «گفتمانِ روایی» (رساله‌ای در روشِ تحلیل) نوشته ژرار ژُنِت و ترجمه مریم طیور پرواز از سوی انتشارات مهراندیش منتشر شده است.

ژرار ژُنِت(2018-1930) نظریه‌پرداز ادبی و نشانه‌شناس فرانسوی بود. او از چهر‌ه‌های برجسته حرکت‌های فکری در دهه 1960 درحوزه مطالعات ادبی است که برای تطبیق و بسط نظریه‌های ساختارگرایانه «فردینان دوسوسور» در زبان‌شناسی و «کلود لوی-استروس» در انسان‌شناسی صورت گرفت. عمده شهرت و تاثیرگذاری او به مطالعه ساختار‌گرایانه از روایت برمی‌گردد که یکی از جامع‌ترین چهارچوب‌های تحلیل متن روایی را ارائه می‌دهد.

باور کنید یا نه، این کتاب درباره رمانِ «در جستجوی زمان ازدست‌رفته» نوشته مارسل پروست است! «گفتمان روایی» با نام فرعیِ «رساله‌ای در روش تحلیل» کتابی است که در مواجهه اولیه با نام آن خواننده را به درنگ وا‌می‌دارد؛ از آن جهت که این کتاب یک رساله تخصصی درباره روش تحلیل و روایت است؛ اما این کتاب درباره تحلیل رواییِ رمان مشهور مارسل پروست است. شاید به‌جرات بتوان گفت؛ که هیچ خواننده حرفه‌ای رمان نیست که تاکنون این رمان 7جلدی -که هر کدام نامی جداگانه دارند- را نخوانده باشد یا حداقل نام آن را بر سر زبان‌ها نشنیده باشد. در واقع این رمان جزو برترین رمان‌های نامدار جهان آورده شده است.

اما همان‌طور که گفته شد؛ نام کتاب هیچ قرابتی با نام رمان ندارد و در واقع خواننده علاقمند به پروست از کجا بتواند به این موضوع پی ببرد که این کتاب درباره اثر اوست؟! طبق گفته نویسنده کتاب، این قرابت و عدم قرابت از سوی نویسنده کاملا عامدانه و آگاهانه صورت گرفته است.

«خوانندگان تا به حال دریافته‌اند که عنوان کتاب اشاره‌ای به موضوع ویژه این کتاب (در جست‌وجوی زمانِ ازدست‌رفته) ندارد. دلیل آن نه فروتنی بیش از حد و نه غرور بیش از حد است! حقیقت این است که در میان عمومِ نقدهای مربوط به کارِ پروست، روایت پروست اغلب نادیده گرفته شده است. من می‌توانم موضوع ویژه را در خدمت هدف کلی و تحلیل انتقادی را در خدمت نظریه بگیرم. در این حالت این رمان به مخزنی از مثال‌ها و بهانه‌ای برای توضیح نظریه تقلیل خواهد یافت. و این رمان در برابر کمالِ مطلوب قوانین ژانر به فراموشی سپرده خواهد شد. از سوی دیگر می‌توان نقد را در خدمت متن قرار دهم و مفاهیم، طبقه‌بندی‌ها ودستورالعمل‌هایی را که در اینجا پیشنهاد شده‌اند، به ابزارهایی تبدیل کنم که منحصرا در خدمت توضیح دقیق‌تر روایت پروست و خصیصه‌های آن باشد؛ همان انحراف‌های نظری که هر بار به واسطه الزامات تبیین روش ‌شناختی تحمیل می‌شود...» (از متن کتاب)

این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار ژرار ژنت در زمینه مبحث روایت‌شناسی است. کتاب از منظرهای مختلف و با پرداختن جزء به جزء و حتی گاهی کلمه به کلمه؛ رمان را مورد تحلیل روایی قرار میدهد، که آن را براساس 5 فراز اصلی شامل ترتیب، دیرِش، تکرار، حالت و صدا انجام می‌دهد.

«به نظر من غیرممکن است که «در جستجوی زمان ازدست‌رفته » را صرفا مثالی بگیریم برای توضیح اینکه روایت به طور کلی چگونه باید باشد. خصوصیت رمانِ پروست به طور کلی، تقلیل‌نیافتنی است و هر نوع تقلیل و تقریب منجر به اشتباهِ روش شناختی می‌شود. «در جستجوی زمان ازدست‌رفته» تنها خودش را نمایندگی می‌کند؛ اما از طرف دیگر، این رمان غیرقابل‌تجزیه نیست و هریک از ویژگیهای قابل تحلیل آن برای برقراری نوعی ارتباط مقایسه و نقد و نظر آماده شده‌اند. مانند هر اثر ادبی دیگر تمام عناصر این رمان جهان‌شمول و یا حداقل درمیان ما مشترک هستند و این سبب می‌شود که این رمان به ترکیبی خاص و عمومیتی یگانه دست یابد.» (از متن کتاب)

در میان تحلیل و تفسیرهای جدی در هر مبحثی، قسمت‌هایی از رمان آورده شده که برای علاقمندان پیگیر این مجلدها، خالی از لطف نیست و یادآور لحظاتی از کتاب است، که خواننده پیش از این با تمام حواس خود آن را متصور شده است.

« اگر نخواسته بودم چگونگی آن ساعت‌های بامدادی را با حواسم دریابم، در عوض، در تخیلم، از همه بامدادهای همسانی که گذرانده بودم یا می‌شد که بگذرانم، و به بیان دقیق‌تر از نوع خاصی از بامداد لذت می‌بردم که همه بامدادهای همانندش تنها بازتاب متناوبی از آن بودند و خیلی زود بازش شناخته بودم؛ زیرا هوای زنده ، خود آن اندازه که باید، انجیل را ورق می‌زد تا من بتوانم، بی آنکه از تختم بجنبم، همه آنچه را که در آن روز می‌آمد، بخوانم. آن بامداد آرمانی ذهنم را از واقعیت پایدار، یکسان با همه بامدادهای همانندش، می‌انباشت و وجدی نصیبم می‌کرد...» (جلد اسیر، ص 32)

همان‌طور که اشاره شد، کتاب حاضر یک کتاب تخصصی درباره تحلیل رمانِ «در جستجوی زمان ازدست‌رفته» است. شاید وقت آن رسیده باشد که خوانندگان امروزی، تنها به خواندن رمان و لذت‌بردن از داستان آن و جنبه سرگرمی اکتفا نکرده و در کنار آن با مباحث تحلیلی هم آشنا شوند تا از ورای آن بتوانند به فلسفه و نظرگاه اصلی نویسندگان محبوب‌شان دست یابند و از منظری نو، با روایت آن روبه‌رو شوند. کتاب‌هایی از این دست می‌توانند خوانندگان را در این مسیر راهنما باشند.

«گفتمان روایی» در 254صفحه و با قیمت آن 55هزار تومان منتشر شده است.