لذت نوشیدن یک جرعه عاطفه | الف



«شب به خرس» دومین رمان عماد رضایی نیک است. او پیش از این «پسری بی‌نام در روزگار نارنجی» را نوشته بود که ماجرامحوری، تعدد شخصیت، توجه به جنبه‌های روان‌شناختی زندگی انسان امروز و توجه ویژه‌تر در همین زمینه به کودکان و نوجوانان را می‌توان از اشتراکات و تشابهات این دو رمان برشمرد. اگر چه شخصیت اصلی رمانِ «شب به خرس» بزرگسال است، اما بخش‌هایی از این رمان به روان‌شناسی رفتار در دانش‌آموزان مرتبط است که از رشته‌ی تحصیلی و شغل نویسنده نشأت می‌گیرد. فاضل قناعت‌جو شخصیت اول رمان و ناصر عنصری که از نیمه‌های ماجرا به او می‌پیوندد، دو شخصیت بزرگسال این کتاب هستند که هر یک به نوعی گرفتار عادات و ویژگی‌های غیرمعمول‌اند. به موازات این دو، آرشام و سبحان نیز دو کودکی هستند که خواننده با اکنونِ آنها سر و کار دارد و شاید با توجه به شباهت‌هایی که به فاضل و ناصر دارند، قرار است آینده‌ای شبیه به آنان داشته باشند.

شب به خرس عماد رضایی نیک

رمان، دارای فصولی متعدد، کوتاه و خوش‌خوان با عناوینی مجزاست. فصولی که تقریباً همگی حاوی ماجراهای پی‌درپی و آمد و رفت‌های شخصیت‌ها هستند. از این رو خواننده دچار تعلل در خوانش نشده و در یکی دو نشست خودبه‌خود به ادامه و در نهایت سرانجامِ داستان هدایت می‌شود. داستانی که از ژانرهای مختلف معمایی، پلیسی، جنایی، رئالیسم جادویی، فانتزی، طنز، بهره گرفته و این ترکیب در مجموع چندان هم ناموفق به نظر نمی‌رسد. خواننده در این رمان با شخصیت‌هایی روبه‌روست که هر کدام از نظر روحی و روانی دچار خلاء‌ها، کمبودها و نقاط قوت و ضعف‌هایی هستند. شخصیت‌هایی که مرتکب قتل و سپس سرشار از امید و آرزو روانه‌ی کمک به دیگران می‌شوند؛ گره‌هایی که یکی پس از دیگری ایجاد و در جای خود باز می‌شوند؛ فانتزی و جادویی که آلودگی را از جایی عجیب چون چاه مستراح به داستان تزریق می‌کند تا کمی طنز هم به این ماجرای نفرت‌انگیز بیافزاید و در نهایت پلیسی که پشت در، داخل کوچه ایستاده تا به سبک بیشتر داستان‌های پلیسی ایرانی موضوع را قانونمندانه جمع‌وجور کند. می‌توانید به این ترکیب اندکی چاشنی عاشقانه نیز بیافزایید تا هیچ گروه مخاطبی از خواندن رمان بی‌نصیب نماند.

رمان پر است از جزئیات ملموسی که به هر کدام در جای خود به اندازه‌ی کافی پرداخته شده و این جزئیات در همذات‌پنداری خواننده با رمانی که چند ژانر داستانی را یدک می‌کشد بسیار اثرگذار است. اشارات و اصطلاحاتی آشنا از نوع زندگی امروز؛ ابیاتی از برخی ترانه‌های آشنا و حتی نام‌بردن از خوانندگان؛ فضای قهوه‌خانه؛ فوتبال و کشتی و تکواندو و نام‌بردن از برخی ورزشکاران؛ قرعه‌کشی خانوادگی؛ رفت‌وآمد با مترو؛ آمار کتاب‌خوانی در جامعه؛ شخصیت‌های فرعیِ بسیار که به نظر می‌رسد هر کدام برای خودشان داستانی دارند و به هر حال نویسنده در کلمات یا جملاتی به آنها پرداخته است؛ همه و همه نشان از زندگی روزمره‌ی تک‌تک انسان‌های جامعه است و کرامت آنها در هر جایگاه یا سطحی که هستند.

عماد رضایی نیک «شب به خرس» را به میخاییل بولگاکف نویسنده و نمایشنامه‌نویس مشهور روسی تقدیم کرده است. در اواسط کتاب نیز به فصلی با عنوان «میانه» برمی‌خوریم که نثر و اندازه حروف آن با بقیه رمان متفاوت است. درست شبیه فصلی در میانه‌ی کتاب «مرشد و مارگاریتا» اثر مشهور میخاییل بولگاکف که نشان از ارادت و تبعیت رضایی نیک در تدوین رمانش از این نویسنده دارد.

و اما مایع بنفش که مفهوم کلیت داستان را در خود نهفته دارد، هم بیانگر عاطفه‌ی انسانی است و هم روایتگر انتقام بشر از ناملایماتی که جامعه بر او تحمیل کرده است. هم آرشام و هم فاضلِ این قصه در برابر آنچه ناخواسته بر سر راهشان قرار می‌گیرد و زندگی را به کامشان تلخ می‌کند، صبورند. درست مثل خرس که صبور است و نویسنده این موضوع را پشت جلد کتابش هم یادآوری کرده است: «اِنّ الدُبّ اصبر الحیوان...» اما این صبر و سکوت به دغدغه‌ها و به بیانی دیگر آرزوهایی نهفته در تمام عمر بدل می‌شود که اگر در جای خود به آنها رسیدگی نشود، می‌تواند به‌سان جرقه‌ای زندگی‌ها را به آتش بکشد. این است که نویسنده ایده‌ی انتقام‌گیری را بسط و پرورش داده تا به آدم‌های قصه‌اش فرصت دوباره بدهد.کارمندان شرکت بنفشه به‌سادگی در صددند به آدم‌های جامعه خدمات برسانند تا گذشته‌ی سیاه خود را پاک کنند؛ عاطفه بنوشند؛ در آرزوی خود زندگی کنند و از آن لذت ببرند و به گونه‌ای از زندگی انتقام بگیرند که این تخلیه‌ی روانی فقط دیگران را متنبه کند و در عین حال به آنان فرصت تجدید عاطفه و مهروزی و نوع‌دوستی بدهد. در فصلی که «گوی‌های نقره‌ای» نام گرفته، می‌خوانیم:

فاضل چهره‌اش در هم رفت. سر درنمی‌آورد راننده چه می‌گوید. راننده آنی فهمید و گفت: «می‌دانی برای رسیدن به هر آرزویی حداقل باید سه ماه آن را در ذهن داشته باشی. البته این وضعیت تا قبل از عاطفه‌آشامی است، عاطفه‌آشام‌ها فقط با همان یک آرزویشان زندگی می‌کنند، هر بار از جایی تازه‌تر و یک طورِ دیگر به آرزویشان می‌رسند، اما من این را دوست ندارم. دوست دارم هر بار به آرزوی جدیدی سفر کنم.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...