تکه‌های یک جهان | آرمان ملی


یکی از مهم‌ترین کارکردهای اسطوره، تبیین چرایی پدیده‌هاست؛ پدیده‌هایی که از آغاز خلقت تاکنون محل پرسش بشر بوده‌اند و انسان همواره با پیچیدگی و توضیح‌گریزیِ این پدیده‌ها در جنگ بوده و از اسطوره مدد جسته است تا در پرتو آن به تاریکی‌های ذهن خود نوری بتاباند. شاید ابهام‌آمیزترین این پرسش‌ها، هویت آدمی و ماهیت و چیستی جهان پیرامونِ او باشد و «زِل آفتاب» سروش چیت‌ساز هم بر مبنای همین پرسش‌های بنیادین است که جهان داستانی‌اش را شکل می‌دهد.

زل آفتاب سروش چیت ساز

مخاطب از همان ابتدای کتاب، مواجهه‌ای مستقیم با اسطوره دارد و نویسنده در طول روایت بر مبنای الگویی اساطیری، مدام موتیفی را با عنوان «عکس نیانداخته» به کار می‌برَد و رمان را هم با همین مقوله آغاز می‌کند. او این نکته را که «زندگی پر از عکس‌های نیانداخته است» مطرح می‌کند و در این عکس همه‌ شخصیت‌های محوری داستان را جای می‌دهد و آدم‌های درون این قاب را به‌مثابه قهرمان‌های همیشگیِ اسطوره و تاریخ در نظر می‌گیرد. همان‌ها که به‌زعم جوزف کمبل برای تکامل باید سفری پرفرازونشیب را از سر بگذرانند. شخصیت‌هایی که اگرچه لباس و سروشکل عوض کرده‌اند و رنگ‌وروی شهر و زمانه‌ خود را گرفته‌اند اما رسالت‌شان همان است که در همه‌ تاریخ بوده؛ می‌روند تا اولیس‌وار در سیروسلوکی خطیر به توضیحی روشن درباره‌ خود و جهان پیرامون‌شان برسند. هر کدام از اینها اعم از زن و مرد و پیر و جوان در این عکس به افقی متفاوت چشم دوخته‌اند و راوی بر این نکته انگشت تاکید می‌گذارد که اگرچه آ‌نها جهان‌هایی جدا از هم دارند، اما این عکس است که در یک قاب کنار هم نگه‌شان داشته است. آنها می‌خواهند مجرد و مستقل حرکت کنند، اما زندگی و سفر قهرمانی‌شان به‌هم گره خورده است، به شکلی که نه‌فقط در این عکس، که در درازای زندگی هم به ناچار کنار هم قرار خواهند گرفت.

داستان با توفانی عصرگاهی در تهران آغاز می‌شود. توفانی که بر بنیان خانواده‌ اُردوخانی و خانه‌ قدیمی‌شان لرزه‌ای سهمگین می‌اندازد و درخت کهنِ این خانه را که «نیاز» نام دارد و نمادی از پدر و خالق آغازین این جهان کوچکِ خانوادگی است، از جا می‌کنَد. درختی که تمام مناسبات خاندان با او تعریف می‌شود؛ هم الگوی دادخواهی و مبارزه با ظلم است و هم تمثیلی است از عشق‌های سینه‌سوز کهن. افسانه‌ها با او گره خورده و اسطوره‌هایی همچون «گاویکتاآفریده» که در کتاب «بندهش» از آن یاد شده، از دل همین درخت برآمده است. از این‌رو روزِ توفان برای اُردوخانی‌ها، روز حساب است و مفاهیم کلیدی داستان نیز از دل همین روز بیرون می‌آید.

در این میان شخصیت‌های کتاب هم با نخ اسطوره و تاریخ است که به بدنه‌ اصلی روایت متصل می‌شوند و نویسنده در کوچک‌ترین توصیف‌ها و شرح روابط جاری هم از اسطوره مدد می‌گیرد. تاجایی‌که عمده‌ روایت بر مدار سفر آدم‌ها گردِ خانه، شهر و کشور می‌گردد. هرچند انگیزه‌ مشخصی برای این سفرها وجود ندارد و تفسیر این وقایع بر عهده‌ اسطوره گذاشته شده است. برای نمونه می‌توان به سفر سهراب، از اعضای اصلی خانه‌ قدیمی، اشاره کرد که به‌دنبال صورت فلکی گاوران در آسمان کویر است. در این سیروسلوک که می‌تواند بهانه‌ای برای واکاوی شخصیت سهراب و رابطه‌اش با روناک باشد، به قدری افسانه‌های مرتبط با صور فلکی و فضاسازی‌های اسطوره‌ای پُررنگ است که تصویر آدم‌ها و خط و ربط داستانی‌شان در غبار اسطوره فرومی‌رود.

مساله‌ دیگری که در این کتاب مخاطب را زیر سایه‌ سنگین خود می‌گیرد، بهره‌گیری از اسطوره‌های مهجور است. اسطوره‌هایی که عمدتا وجهی برون‌متنی دارند و مخاطب را برای کشف ماهیت و ارتباط‌شان با داستان حاضر، روانه‌ مراجع دیگری به‌جز این کتاب می‌کنند. به همین خاطر است که در بیشتر موارد برای برقراری ارتباط میان این اسطوره‌ها و شخصیت‌ها و اتفاقات داستان، از همه‌ اجزاء صنعت تشبیه استفاده شده است. نمونه‌ آن را می‌توان در توصیف خانه دید که همچون کلاف نخ آریادنه ترسیم می‌شود و اشاراتی به‌دنبال آن می‌آید تا خواننده را به کاوشی برون‌متنی برای شناخت این قصه و خط‌وربط آن هدایت کند. مثالی دیگر از آن ارجاع به داستان گیلگمش و جستن سرنخ‌هایی از آن در میان رخدادهای رمان است. در این میان دوپارگی و شکاف میان قصه‌ اصلی و اشارات اساطیری را نمی‌توان به سادگی پُر کرد. اینجاست که حضور اسطوره به‌جای اینکه ابزاری برای تبیین پدیده‌ها باشد، بر پیچیدگی آنها می‌افزاید.

در یک کلام می‌توان گفت که جان‌مایه‌ اصلی «زِل آفتاب» را نگاه اسطوره‌ای به تک‌تک اجزای جهان شکل می‌دهد و بی‌حضور آن، روایت بی‌معنا، گنگ و نامفهوم باقی خواهد ماند. خانواده، زادگاه، دوستان و تمامی رابطه‌ها و اتفاقات پیرامون شخصیت‌های داستان نیز با همین دیدگاه اساطیری و در جهان افسانه‌های کهن است که رنگ و نور دارد. جهانی که به‌جای وضوح‌بخشیدن به اجزاء عکسی که تار به‌نظر می‌آید، بر ابهام آن می‌افزاید. اسطوره‌ای که با الزامات زمانه‌ روایتِ حاضر هم‌خوان و هماهنگ نیست و مخاطب را بر سر دوراهیِ اساطیر و اکنون، وامی‌نهد. درواقع عکسی که در آغاز داستان، امید به وضوحش بود طی سفر این قهرمان‌های امروزی، رفته‌رفته تیره‌تر و موهوم‌تر می‌شود و زلِ آفتاب هم به دیدن واضح‌تر آن کمکی نمی‌کند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...