اسرارِ سلحشوری با تیر و کمان برگو! | الف

غیر از محققینِ متون فارسی و عرفان اسلامی، چه بسا برای عموم خوانندگان هم جالب باشد که تیراندازی و کمانداری چه ظرافتهایی دارد که رساله هایی درباره‌ی آن نوشته شده است؟ کتاب حاضر که با تصحیح و توضیح مهران افشاری و فرزاد مروّجی، به همت نشر چشمه منتشر شده است، حاصل همین اهمیتی است که تیراندازی و کمانداری در تاریخ ایران داشته است.

فرهنگ صوفیه در اسلام و ایران ادبیات بسیار متنوعی دارد، چه از جهتِ تنوّع متون و چه از جهت تاثیر در مردم، از عالِم و عارف گرفته تا اقشار گوناگون مردمان عام. نوشته های صوفیه متون متنوّعی را شامل می شود، از رساله‌ی قشیریه و کشف المحجوب که در صددند تا چیستیِ تصوف و اصطلاحات و مفاهیم و تاریح و بزرگان آن را بشناسانند تا متون خلاقانه‌ی صوفیان بزرگی مثل آثار عین القضات و خواجه عبدالله و عطار و...

در کنار اینها، فتوت نامه های بسیاری از اصنافِ مختلفی از جمله خیاطان و نمدمالان و کفش دوزان و بافندگان و سلمانی ها باقی مانده که نشان دهنده‌ی گستردگی فرهنگ تصوف و فتوّت است. یکی از انواع اینگونه متون، رساله های تیراندازی ست که غیر از آنکه رساله هایی بوده است در بیانِ آداب تیراندازی و کمانداری، از متون اهل فتوّت محسوب می شده و یکی از گونه های ادبیات تصوف و فتوت در فرهنگ اسلامی و ادبیات فارسی است، چنانکه افشاری می گوید: "آنچه امروزه از ادبیات اصحاب فتوت در طیف وسیع آن به دست ما رسیده است، عبارت است از فتوت نامه ها، رساله های اصناف پیشه ور، رساله های قلندران و درویشان عجم و خاکسار، قصه های نقّالی درباره‌ی عیّاران و پهلوانان و رساله های تیراندازی و کمانداری. این منابع، گذشته از آنکه خوانندگان را با آیین و باورداشتها و آداب اهل فتوت آشنا می کنند، مراجع اصلی برای شناخت و بررسی تاریخ اجتماعی ایران به شمار می آیند." (ص 23)

مهران افشاری محقق سخت کوش عرصه‌ی فتوت نامه ها و رساله های اصناف و خاکساریه، تا به حال بسیاری از متون این را تصحیح و منتشر کرده است. آنچه تا به حال به تصحیح او منتشر شده عبارت است از:

1. فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم نشر چشمه.
2. چهارده رساله درباب فتوت و اصناف، نشر چشمه (با همکاری مهدی مداینی).
3. سی فتوت نامه دیگر، نشر چشمه.
4. قلندرنامه ای به نام آداب الطریق.
آخرین اثر او تصحیح کتاب حاضر است به همراهی فرزاد مروّجی. افشاری مقدمه ای در خصوص ماهیت این نوعِ ادبی و عرفانی فراهم آورده و پیشینه‌ی موضوع را نیز بررسی و از جمله اشاره می کند:
"اصحاب فتوت به دو گروه سِیفی و قولی تقسیم شده اند. جوانمردانِ قولی بیش و کم اهل زهد و متمایل به تصوف و از پیشه‌وران و کاسبان بازار، و جوانمردان سیفی اصحاب شمشیر و عیّارپیشگان و مردمان سپاهی بوده اند. بیشتر فتوّت نامه هایی که امروزه در دست است، از نوشته های جوانمردان قولی یا همان اصناف پیشه ور و جوانمردان صوفی منش است و از گروه سیفی که اهل رزم و سپاهی پیشه بوده اند، یا همان عیّاران و پهلوانان، جز یک فتوّت نامه‌ی سپاهگران، رساله ای در فتوّت یا جوانمردی به جای نمانده است." (ص 22)

اما آنچه در این کتاب در کنار هم گرد آمده از این قرار است:
1. باب سیزدهم از منشآتِ شرف الدین علی یزدی که رساله ای‌ست از قرن نهم درباره‌ی تیراندازی و دیگر آداب جنگ، و در ادامه‌ی آن فصلی درباره‌ی کُشتی‌گیری هم آمده که به قول مصحح "ظاهراً کهنترین مطالب مکتوب درباره‌ی کُشتی است" که پیش از این حسین پرتو بیضایی آن را در کتاب تاریخ ورزش باستانی ایران چاپ کرده است.
2. رساله‌ی فروسیه از مؤلف پیشین، که درباره‌ی اسب سواری است بویژه در حینِ جنگ و نیز روش به کارگیریِ نیزه.
3. رساله ای در تیراندازی و کمانداری موسوم به "ایضاح" نوشته‌ی طاهر ماوراء‌النهری که به حدس مصححان، نگارش آن در سده‌ی هفتم یا هشتم هجری بوده است.
4. هدایهُ الرّامی نوشته‌ی سید میر علوی که به گفته‌ی مصححان ظاهرا در سده های دهم تا دوازدهم نگارش یافته است. این نویسنده خود از استادان تیرانداز بوده و این رساله را در بیست و هفت باب نوشته که از رساله های مفصّل در این موضوع است.
5. رساله ای کوتاه درباره‌ی تیراندازی و کمان‌گیری که در سده‌ی یازدهم یا دوازدهم نوشته شده و در آن از دوازده قاعده‌ی یک استاد تیرانداز به نام میرک یا میرکی نیشابوری یاد شده است.
6. رساله ای کوتاه درباره‌ی تیراندازی که تاریخ تالیف آن نامعلوم است و در قرن چهاردهم کتابت شده و پس از ذکر اهمیت تیراندازی در دین اسلام، به عیبهایی که در تیر و کمان سببِ لرزش و حرکت ناراستِ تیر می شود، به دوازده شرط تیراندازی اشاره می کند.
7. درباره‌ی دوازده قاعده‌ی تیراندازی، که در سده‌ی یازدهم یا دوازدهم در هند نوشته شده است.
8. چهارده باب کوتاه درباره‌ی تیر و کمان، که این نیز در همان نسخه‌ی متن فوق آمده و در همان تاریخ نوشته شده است.
9. رساله‌ی منظوم در "هنرهای علمِ تیر و کمان".
10. منظومه‌ی سی و نه (39) بیتیِ کهن درباره‌ی تیراندازی که مصححان آن را به طاهر بلخی نسبت می دهند که ابیاتی از منظومه‌ی او در نوشته های بعد از قرن هفت و هشت از جمله در جامع الهدایه فی علم الرّمایه نقل شده است. این منظومه‌ی برخلاف منظومه قبلی نه در قالب مثنوی که در قالب قصیده است (گرچه بیت اولش مقفّی نیست) و مصححان احتمال می دهند که این منظومه تکّه ای جدا شده از یک منظومه‌ی بلندتر بوده است.
غیر از این، دو رساله در تیراندازی نیز به پیوست این رساله های ده گانه در کتاب چاپ شده است که استاد ایرج افشار قبلا آنها را تصحیح و چاپ کرده بوده ست. فهرستهای آیات، احادیث، ابیاتِ مندرج در رساله ها، نامها و لغات و تعبیرات بر سودمندی کتاب افزوده است.

مطالعه‌ی این کتاب، علاوه بر آنکه برای پژوهشگران متون کلاسیک و ادبیات تصوف خاصه فتوّت نامه ها ضروری ست، برای عموم علاقمندان فرهنگ ایران زمین نیز خالی از جذابیّت هایی نخواهد بود.

[«رساله های تیراندازی» تصحیح و توضیح: مهران افشاری و فرزاد مروّجی در 358صفحه و توسط نشر چشمه منتشر شده است.]