تتوی نتوانست تاریخ الفی را به انجام برساند چرا که میرزا فولاد برلاس او را در 996 در لاهور به قتل رساند... جامع‌ترین تاریخ عمومی به زبان فارسی دانست که به روش سال‌شمار درباره تاریخ سرزمین‌های اسلامی همچون شبه جزیره عربستان، ایران، شبه قاره هند، آسیای صغیر، آفریقای شمالی، ماوراءالنهر و دیگر مناطق مسلمان‌نشین تألیف شده و از نظر نقل روایات مختلف درباره وقایع از مفصل‌ترین مآخذ دوره هزارساله تاریخ ملت‌ها و دول اسلامی است
تاریخ الفی. کتابی مهم در تاریخ عمومی هزارساله سرزمین‌های اسلامی به فارسی. درباره چگونگی تألیف "تاریخ الفی"، عبدالقادر بداؤنی ــ که در نگارش و تصحیح آن سهمی داشته ــ گزارش مفصلی در کتاب "منتخب التواریخ" آورده است. بر اساس گزارش او اکبرشاه پادشاه بابری هند (در 990 هجری قمری) گروهی از دانشمندان و مورخان را مأمور کرد که کتابی در تاریخ عمومی جهان اسلام از رحلت پیامبر اکرم (11/632) تا پایان هزاره اول هجرت تألیف کنند. نگارش این کتاب در 993 شروع شد و پس از پایان تألیف آن را "الفی" یا "تاریخ الفی" نامیدند. این سال‌ها مقارن روزگاری بود که به سبب تشویق بابریان و مخصوصا اکبرشاه مذهب شیعه و فارسی دری، در هند رونق فراوان یافته بود. بداؤنی انگیزه اکبرشاه را اعتقاد او به اتمام مدت بقای دین اسلام دانسته و گفته است که او می‌خواسته با انجام دادن کارهایی پاره‌ای از نیات خود را عملی سازد؛ بنابراین نخستین کار او تألیف تاریخ دورانی بوده است که از نظر او رو به پایان میرود. البته گفتار بداؤنی با تعصب ضدشیعی همراه است و نویسندگان و مورخان دیگر به این موضوع اشاره‌ای نکرده‌اند.
اکبرشاه در آغاز، هفت تن را به نگارش تاریخ الفی مأمور کرد: غیاث‌الدین نقیب خان قزوینی، میرفتح‌الله شیرازی، حکیم همام گیلانی، حکیم علی گیلانی، ابراهیم سرهندی، میرزا نظام‌الدین احمد هروی و عبدالقادر بداؤنی. اعضای این هیئت از شخصیت‌های علمی و سیاسی عصر خود محسوب می‌شدند و برخی از آنان از ایران به هند مهاجرت کرده بودند و از پیروان مذاهب مختلف اسلامی بودند. در هفته اول نگارش حوادث تاریخی تا سال 35 از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آماده شده و مؤلفان درباره این بخش در حضور اکبرشاه بحث کردند. بیشترین بحث و انتقاد آنان درباره ذکر وقایع قتل عثمان بود که با انگیزه‌ای ضدشیعی نوشته شده بود. سرانجام به پیشنهاد حکیم ابوالفتح گیلانی هیئت مؤلفان دست از کار کشیدند و تألیف بقیه کتاب به احمدبن نصرالله تتوی محول شد. تَتَوی پسر قاضی شهر "تته" مشهورترین نگارنده تاریخ الفی است. او از مذهب پدران خود یعنی مذهب حنفی دست کشید و به تشیع گروید و در 22 سالگی برای ادامه تحصیل از هند به ایران آمد و چندی در عصر شاه طهماسب در شهرهای مشهد و یزد و شیراز و قزوین به کسب دانش پرداخت. او پس از مرگ شاه طهماسب در 984 رهسپار مکه شد و در بازگشت از راه ایران، به هند رفت و در 989 به دربار اکبرشاه راه یافت. چون بیشترین قسمت تاریخ الفی را تتوی تنظیم کرده معمولا او را مؤلف آن می‌دانند. او حوادث تاریخی را از سال 36 تا زمان چنگیزخان در دو مجلد تألیف کرده است. به عقیده بداؤنی بخش‌های تألیفی تتوی متعصبانه است اما واقعیت آن است که تتوی در نگارش اثر خود شیوه متداول نویسندگان را به کار نبسته و برای مثال با آنکه خود شیعه بود به رسم مؤلفان دیگر، همواره از امام علی (علیه‌السلام) با عنوان «علی کرم الله وجهه» یاد کرده است.
تتوی نتوانست تاریخ الفی را به انجام برساند چرا که میرزا فولاد برلاس او را در 996 در لاهور به قتل رساند. بداؤنی از این حادثه اظهار خوشحالی کرده و قاتل قصاص شده را شهید خوانده است. پس از تتوی نگارش بقیه اثر به "آصف خان قزوینی" محول شد. وی پس از تتوی بیشترین بخش تاریخ الفی را نوشته است. آصف خان حوادث تاریخی را تا 997 بتفصیل ثبت کرد. سرانجام در سال 1000 کار مقابله و تصحیح این اثر به عهده عبدالقادر بداؤنی نهاده شد. او در طی یک سال، دو مجلد اول را تصحیح نمود و تصحیح مجلد سوم را به آصف خان واگذار کرد. پس از تکمیل شدن کتاب "ابوالفضل علامی" بر آن مقدمه نوشت؛ اما در نسخ خطی متعددی از تاریخ الفی که در اختیار مؤلف این مقاله بوده است مقدمه مذکور دیده نمی‌شود. گویا فقط در نسخه خطی موجود در دانشگاه پنجاب این مقدمه مندرج است. نکته دیگر آنکه در نسخ خطی مذکور حوادث تاریخی تا 984 بیان شده است و از وقایع سیزده سال دیگر اثری نیست. "تاریخ الفی" را می‌توان جامع‌ترین تاریخ عمومی به زبان فارسی دانست که به روش سال‌شمار درباره تاریخ سرزمین‌های اسلامی همچون شبه جزیره عربستان، ایران، شبه قاره هند، آسیای صغیر، آفریقای شمالی، ماوراءالنهر و دیگر مناطق مسلمان‌نشین تألیف شده و از نظر نقل روایات مختلف درباره وقایع و موضوعات گوناگون از مفصل‌ترین مآخذ دوره هزارساله تاریخ ملت‌ها و دولت‌های اسلامی است. اما عیب این کتاب این است که مبدأ نگارش تاریخ را برخلاف معمول سال رحلت پیامبر اکرم گرفته است ازین رو برای پیداکردن سال هر واقعه همیشه باید ده سال بر تاریخی که ذکر شده است افزود. لازم به ذکر است چند بخش این کتاب با تفصیل بیش از اندازه(نسبت به سایر بخش‌ها) نوشته شده است؛ از جمله ماجرای کشته شدن عثمان، واقعة کربلا و شهادت امام حسین (علیه‌السلام) .
تاریخ الفی از نظر اشتمال بر حوادث تاریخی سرزمین‌های شرق اسلامی یعنی شبه قاره هند، کاشغر و ماوراءالنهر اثری بسیار مفید و ارزنده و در برخی موارد حاوی اطلاعات منحصر به فرد است. اهمیت دیگر آن به سبب استفاده مؤلفان از اسناد و مدارک دیوانی دربار اکبرشاه است. مؤلفان تاریخ الفی از منابع متعدد دیگر نیز بهره جسته‌اند از جمله: تاریخ ابن اعثم کوفی، روضة الاحباب، تاریخ ابن کثیر، حبیب‌السیر، صحیفة‌الحقایق و ملل و نحل شهرستانی. نثر تاریخ الفی ساده و روان است. عبارات این کتاب یکدست و بسیار متمایل به نثر مورخان پیشین است که شاید به دلیل رونویسی بخش بزرگی از آن از متنهای اصیل تاریخی پیشین باشد (صفا ج 5 بخش 3 ص 1556). تتوی از تاریخ الفی خلاصه‌ای به نام "احسن‌القصص و دافع‌الغصص" فراهم کرد. در قرن سیزدهم نیز شخصی به نام احمدبن ابی‌الفتح اصفهانی در آن تغییراتی داد و آن را به نام خود کرد. از "تاریخ الفی" نسخه‌های خطی متعددی به صورت کامل یا ناقص در دست است. آخرین جلد تاریخ الفی که مشتمل بر حوادث تاریخی سال‌های 850 تا 984 است در 1378شمسی به کوشش مؤلف این مقاله به چاپ رسید و جلدهای دیگر آن نیز در دست تصحیح است.
سیدعلی آل داوود . دانشنامه جهان اسلام
