اقتصاد، تاریخ و آینده | هم‌میهن


کتاب «تاریخ فشرده اقتصاد» [The shortest history of economics] نوشته اندرو لی [Andrew Leigh]، سفری روشن و فشرده در تحولات و تفکرات اقتصادی است که در آن اقتصاد به‌عنوان داستانی انسانی و اجتماعی، نه مجموعه‌ای از فرمول‌ها و اعداد روایت می‌شود. این اثر، مفاهیم پیچیده اقتصاد را به زبان ساده و منسجم برای خوانندگان عمومی و علاقه‌مندان توضیح می‌دهد و درعین‌حال، دقت و عمق لازم را حفظ می‌کند؛ کتابی ۲۴۰صفحه‌ای که سهند سلطاندوست ترجمه‌اش و نشر مرکز، منتشرش کرده است.



نویسنده در این کتاب سه هدف عمده دارد: روایت چگونگی پدید آمدن سرمایه‌داری و نظام بازار، بررسی اندیشه‌ها و شخصیت‌هایی که به رشته اقتصاد شکل دادند و ترسیم تأثیر نیروهای اقتصادی بر تاریخ جهان. او تلاش می‌کند روایتی روشن، منسجم و درعین‌حال آموزنده از روند شکل‌گیری اقتصاد مدرن ارائه دهد؛ روایتی که از آغاز تمدن بشری شروع می‌شود و تا اقتصاد جهانی امروز امتداد پیدا می‌کند.

سه هدف، یک روایت
نقطه آغاز این روایت، انقلاب کشاورزی است؛ تغییری بنیادین که حدود ۱۰ هزار سال پیش رخ داد و انسان را از زیست چرخشیِ شکار و گردآوری، به یکجانشینی و کشاورزی سوق داد. این دگرگونی نه‌تنها امکان تولید مازاد غذا را فراهم آورد، بلکه باعث تخصصی‌شدن مشاغل، شکل‌گیری بازارها و پیدایش ساختارهای اقتصادی ابتدایی شد. لی، این مقطع را «دگرگونی بزرگ» می‌نامد، زیرا زیربنایی برای پیدایش نهادهای اجتماعی و اقتصادی پیچیده‌تری شد که بعدها به ایجاد نظام سرمایه‌داری مدرن انجامید.در همین چارچوب، نویسنده مفاهیم کلیدی چون «مزیت نسبی» را به زبان ساده توضیح می‌دهد؛ مفهومی که شالوده تجارت بین‌المللی و بهره‌وری بیشتر در تقسیم کار جهانی است.

توسعه پول، شکل‌گیری بازارهای اولیه و ظهور تبادلات غیرمستقیم نیز از دیگر تحولات اقتصادی این دوران هستند که در کتاب به دقت بررسی شده‌اند. در ادامه، کتاب به تحولات شتاب‌زده‌ای می‌پردازد که با انقلاب صنعتی آغاز شد. نوآوری‌های فناورانه‌ای مانند موتور بخار و چاپخانه، نحوه تولید و گردش اطلاعات را دگرگون کردند و موجب مهاجرت جمعیت‌ها به شهرها، رشد سریع صنایع و ظهور بازارهای پیچیده‌تری شدند. اما لی، فقط به بیان دستاوردهای این دوران بسنده نمی‌کند. او با نگاهی انتقادی، به پیامدهای منفی این رشد بی‌سابقه نیز توجه دارد؛ از افزایش نابرابری گرفته تا بحران‌های محیط زیستی و ناپایداری‌های اقتصادی که همچنان گریبانگیر جوامع هستند.

او سپس به بررسی اندیشه‌هایی می‌پردازد که در شکل‌گیری علم اقتصاد مؤثر بوده‌اند. او آدام اسمیت را به‌عنوان چهره‌ای کلیدی معرفی می‌کند که با طرح مفهوم «دست نامرئی»، نقش بازار آزاد را در نظم‌دهی به فعالیت‌های اقتصادی برجسته کرد. در مقابل، جان مینارد کینز، نظریه‌پردازی بود که با تکیه بر تجربه رکود بزرگ دهه ۱۹۳۰، بر ضرورت دخالت دولت در اقتصاد و نقش سیاست‌های مالی برای مقابله با بحران‌ها تأکید داشت. این دو نگاه، دو قطب مهم در سیاست‌گذاری اقتصادی قرن بیستم را شکل دادند و همچنان مبنای بسیاری از بحث‌های امروز هستند.

پرسش‌های تاریخی، پاسخ‌های اقتصادی
در کنار این‌ها، کتاب به برخی مفاهیم و موضوعات کمتر شناخته‌شده اما پُراثر نیز می‌پردازد. مثلاً اینکه چگونه اختراع گاوآهن در جوامع کشاورزی، نابرابری جنسیتی را افزایش داد، یا چگونه بیماری‌ها، مسیر استعمار و گسترش امپراتوری‌ها را تعیین کردند. حتی ظهور آسمان‌خراش‌ها در شهرهای آمریکا، به‌عنوان نشانه‌ای از تمرکز سرمایه و تغییر در کارکرد زمین، در این تحلیل گنجانده شده است.

این نگاه همه‌جانبه باعث می‌شود کتاب از سطح صرف نظریه عبور کند و بافت تاریخی-اجتماعی اقتصاد را روشن‌تر کند. در فصل‌های مختلف، لی نشان می‌دهد که بسیاری از تحولات بزرگ تاریخی ـ از جنگ‌ها گرفته تا مهاجرت‌ها و استعمار ـ بدون در نظر گرفتن محرک‌های اقتصادی، قابل فهم نیستند. مثلاً به این پرسش می‌پردازد که چرا استعمار اروپا بر قاره آفریقا غالب شد و نه برعکس، یا چه عواملی به بروز موانع تجاری و مهاجرتی در دهه ۱۹۳۰ منجر شد. حتی دلایل پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم نیز در چارچوب توان اقتصادی تحلیل شده است. چنین پرداخت‌هایی نشان می‌دهند که فهم اقتصاد به ما کمک می‌کند تا تاریخ را نه‌فقط از دید قدرت و سیاست، بلکه از زاویه منابع، تولید و تخصیص هم درک کنیم.

نقطه‌های تاریک تاریخ اقتصاد
کتاب بخش مهمی را به تحلیل بحران‌های بزرگ اقتصادی اختصاص داده است. لی معتقد است که هیچ بحران بزرگی، بدون علل ریشه‌ای و ساختاری به‌وجود نمی‌آید و این علل معمولاً شامل سیاست‌های اقتصادی نادرست، شوک‌های خارجی و ساختارهای مالی آسیب‌پذیر هستند. بحران بزرگ دهه ۱۹۳۰ در این کتاب به تفصیل بررسی شده است؛ جایی که سیاست‌های پولی سختگیرانه، سقوط بانک‌ها و کاهش تقاضای جهانی باعث تشدید رکود اقتصادی شدند. او همچنین به نقد سیاست‌های تجاری محافظه‌کارانه و واکنش‌های نامناسب دولت‌ها در آن زمان می‌پردازد. نویسنده سپس سراغ دوران پس از جنگ جهانی دوم می‌رود و بحران‌های متعددی مانند بحران نفتی دهه ۱۹۷۰ و رکودهای پی‌درپی دهه‌های بعدی را بررسی می‌کند. در بخش‌های پایانی نیز بحران‌های معاصر ازجمله بحران مالی ۲۰۰۸ و بحران آسیایی ۱۹۹۰ تحلیل شده‌اند.

اقتصاد در بستر سیاست، فرهنگ و جامعه
یکی از وجوه متمایز کتاب، تاکید آن بر ارتباط تنگاتنگ اقتصاد با سیاست، فرهنگ و ساختارهای اجتماعی است. اندرو لی، به روشنی نشان می‌دهد که اقتصاد صرفاً رشته‌ای انتزاعی و عددی نیست، بلکه همیشه در بستر تجارب انسانی و اجتماعی معنا پیدا کرده است. از تأثیر نظریه‌های اقتصادی در شکل‌دهی به حکومت‌داری گرفته تا نقش آنها در هدایت تحولات اجتماعی و تاریخی، کتاب بر این نکته تأکید می‌کند که فهم اقتصاد درواقع فهمی از زندگی انسان‌ها و جامعه است. «تاریخ فشرده اقتصاد» صرفاً خلاصه‌ای از نظریه‌های اقتصادی نیست، بلکه بازتابی از نحوه ظهور ایده‌ها در جهان واقعی و تأثیر آنها بر انسان‌ها و جوامع است.

سبک روایت آن، روان و داستان‌محور است و این ویژگی، کتاب را برای خوانندگانی که می‌خواهند اقتصاد را نه‌فقط به‌عنوان علمی صرف، بلکه به‌عنوان تجربه‌ای تاریخی و انسانی بفهمند، بسیار مناسب می‌کند. کتاب، هم به‌عنوان مقدمه‌ای قابل اعتماد بر اصول اقتصاد عمل می‌کند و هم دعوتی است برای تفکر درباره نسبت میان اقتصاد، تاریخ و آینده. اندرو لی؛ نویسنده، سیاستمدار و حقوقدان استرالیایی است که در گذشته استاد اقتصاد دانشگاه ملی استرالیا بوده و آثار بسیاری نوشته است.

او از سال ۲۰۱۰ عضو حزب کارگر مجلس نمایندگان استرالیا بوده و در سال ۲۰۱۳ برای مدت کوتاهی در مقام دستیار پارلمانی نخست‌وزیر جولیا گیلارد خدمت کرده است و کتاب‌ها و مقالات اقتصادی زیادی دارد. درنتیجه اینطور می‌توان گفت که تجربه چندوجهی او در حوزه‌های نظری و عملی اقتصاد، این کتاب را از بسیاری آثار مشابه متمایز کرده است.

پیام‌های کلیدی کتاب
بحران‌های بزرگ اقتصاد جهان نشان داده‌اند که سیاست‌های نادرست، به‌ویژه در حوزه پولی و مالی می‌توانند به بحران‌های عمیق منجر شوند. مدیریت هوشمندانه و انعطاف‌پذیر سیاست‌ها برای مقابله با شوک‌ها، ضروری است. علاوه بر این، ناپایداری‌های بازارهای مالی و ضعف در نظارت می‌توانند به بحران‌های بزرگ بینجامند. ایجاد ساختارهای نظارتی قوی و منظم، یکی از پیش‌شرط‌های ثبات اقتصادی است.

نکته بعدی اینکه، اقتصادهای جهانی به‌شدت به یکدیگر متصل شده‌اند و بحران‌ها به‌سرعت از یک منطقه به مناطق دیگر منتقل می‌شوند و این یعنی ما به همکاری‌های بین‌المللی برای مدیریت بحران نیاز داریم. در آخر باید گفت که یکی از پیام‌های اصلی کتاب، اهمیت مطالعه تاریخ اقتصادی است تا از اشتباهات گذشته عبرت و از تکرار بحران‌ها جلوگیری شود.