«راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» نوشته مسلم احمدی، پژوهشی نو درباره حماسه ملی ایران است که تاکنون کمتر به موضوع آن پرداخته شده است. نویسنده می‌کوشد تا شیوه‌های جنگ و راه‌های مبارزه با دشمن را، بدان صورت که در شاهنامه آمده است، بررسی کند و هر شیوه را با روش‌های متداول امروزی بسنجد.

به گزارش ایبنا کتاب «راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» شامل یک پیشگفتار و شش فصل است. مسلم احمدی در پیشگفتار خود، نخست اشاره می‌کند که نه تنها تاریخ نظامی و هنر جنگ از درس‌های اصلی دانشگاه‌های نظامی معتبر جهان است، بلکه زمینه رشد اندیشه‌های فرماندهان جنگی، جز از راه بررسی عمیق و علمی جنگ‌های پیشینیان به دست نخواهد آمد.

سپس تاکید می‌کند که نباید تصور شود که مطالعه جنگ‌های سده‌ها و هزاره‌های پیش، ارزش علمی ندارد و با روش‌های نظامی امروز سازگار نیست. «تاریخ نظامی عصر جدید گواه این واقعیت است که بسیاری از نظریه‌ها و آیین‌های جنگی امروز از بررسی علمی نبردهای اعصار پیشین سرچشمه گرفته است» نویسنده در ادامه سخن خود، ارج شاهنامه فردوسی و ارزش توصیفات جنگی آن را برمی‌شمارد و آن را از جنبه نظامی در خور اهمیت بسیار می‌داند.

فصل اول تعریف کوتاهی از حماسه و انواع آن است. نویسنده یادآوری می‌کند که هرچند حماسه، هسته‌ای تاریخی و حقیقی دارد، اما با سپری شدن زمان، با افسانه آمیخته می‌شود. آنگاه به ویژگی‌های یک اثر حماسی می‌پردازد.

فصل دوم «جنگ در شاهنامه» نام دارد. خواننده ابتدا با مفاهیم پایه‌ای کتاب، از قبیل تعریف جنگ و علل و اصول آن آشنا می‌شود. سپس از جنگ در شاهنامه سخن به میان می‌آید و یادآور می‌شود که حجم زیادی از شاهنامه شرح جنگ‌هاست. با این همه جنگ‌های ایرانیان «یا به پاس دفاع است، یا برای کین‌خواهی». از سویی دیگر، آن جنگ‌ها یا جوهر دینی دارند یا زمینه ملی.

در جنگ‌های شاهنامه، ایرانیان هرگز پیشقدم نمی‌شوند؛ مگر در دو جنگ. یکی کشته شدن ایرج به دست سلم و تور است و دیگری کشته شدن سیاوش به دست افراسیاب. آنگاه انواع جنگ‌ها بر شمرده می‌شود که عبارتند از جنگ میان انسان‌ها، جنگ انسان با موجودات اهریمنی و جنگ با حیوانات وحشی.

شیوه‌های فرماندهی و روش‌های جنگی در شاهنامه
فصل سوم «فرماندهی و ارتش در شاهنامه» عنوان گرفته است. احمدی می‌نویسد که تا زمان اردشیر ساسانی، تشکیلات منظم ارتشی وجود نداشت و هر کدام از حکمرانان محلی ایران، سپاه ویژه خود را داشتند. تا آنکه به دستور اردشیر یکم، تشکیلات منظمی شبیه آیین نظام وظیفه امروزی به وجود می‌آید. جدای از این یادآوری، او ارکان ارتش در شاهنامه را شامل پیاده نظام، سواره نظام و فیل‌سواران می‌داند.

احمدی می‌نویسد که پیاده نظام در دوره پهلوانی شاهنامه اهمیت بیشتری دارد؛ در حالی که اهمیت آن در دوره تاریخی از دست می‌رود، اما کار عمده جنگ‌ها بر عهده سواره نظام بود. کاربرد فیل هم، به ویژه در دوره ساسانیان، یعنی دوره تاریخی شاهنامه، بیشتر از زمان‌های دیگر بوده است. شیوه به کارگیری فیل این گونه بود که «معمولا بر پشت فیل، برج چوبی بزرگی می‌بستند و چند تیرانداز در این برج قرار می‌گرفتند و از سوراخ‌های برج تیراندازی می‌کردند.» استفاده دیگر از فیل، سد کردن قسمت جلو لشکر بود، بدین سان سد دفاعی مصنوعی پدید می‌آمد.

موضوع دیگری که در فصل سوم بدان پرداخته شده «شیوه فرماندهی در شاهنامه» و انواع صف آرایی‌هاست. احمدی می‌نویسد که شیوه آرایش سپاه در شاهنامه، ژرفای اندیشه نظامی ایرانیان را نشان می‌دهد. صف سپاهیان شامل دو دسته اصلی و فرعی بود. این روش هنوز هم کاربرد دارد. برای نمونه، دسته‌های فرعی سپاه در شاهنامه، روزبانان، کمین‌ور و طلایه نامیده می‌شوند. امروزه به این دسته‌ها، دژبان، ضربت و جلودار می‌گویند. در پایان فصل نیز با ترسیم نقشه‌ای، چگونگی استقرار و صف آرایی لشکریان در شاهنامه توضیح داده شده است.

روش‌های نبرد در بخش اساطیری شاهنامه
«روش‌های نبرد در بخش اساطیری» عنوانی برای فصل چهارم کتاب است. احمدی می‌نویسد که راز برتری ایرانیان در نبردها، برخورداری از اندیشه نظامی و بهره‌گیری از فنون جنگی بود. برای شناخت آن برتری، شاهنامه منبعی گرانبهاست و مثال می‌زند که یکی از بهترین آرایش‌های جنگی ایرانیان در برابر دشمن، آرایش سپاه گودرز در برابر پیران در نبرد دوازده رُخ بود.

سپس مقایسه‌ای میان دوره اساطیری و پهلوانی شاهنامه با دوره‌های تاریخی می‌کند و اشاره می‌کند که چون منبع اصلی شاهنامه، «خداینامه» ساسانی است، پس روش‌های جنگی بخش تاریخی، بازتاب شیوه‌های جنگی ساسانیان است.

در ادامه، روش‌های نبرد شرح داده شده است. برخی از آن روش‌ها عبارتند از غافلگیر کردن که خود به سه روش شبیخون، پیش دستی و حمله از پشت سر تقسیم می‌شود. نویسنده اشاره می‌کند که ایرانیان شبیخون را روشی ناجوانمردانه می‌دانستند، اما آنجایی که ناگزیر بودند که از این روش استفاده کنند، فنی‌ترین و زیباترین فنون جنگی را می‌آفریدند. در جنگ‌های امروز، شبیخون را «تک شبانه» می‌نامند.

محاصره کردن یک روش دیگر است. ایجاد موانع مصنوعی بر سر راه دشمن نیز از دیگر روش‌هاست. احمدی می‌نویسد: «این روش یکی از مدرن‌ترین روش‌های به‌کار گرفته شده در شاهنامه است و در جنگ‌های امروزی یکی از پُرکاربردترین روش‌های جنگی است و تقریبا با تفاوت اندکی نسبت به شکل قدیمی آن مورد استفاده قرار می‌گیرد»

از سوی دیگر، جنگ روانی یکی از رایج‌ترین شکل‌های مبارزه است و در شاهنامه کاربرد بسیار دارد. متداول‌ترین شکل جنگ روانی، رجزخوانی‌های پهلوانان قبل از نبرد تن به تن است. عالی‌ترین نمونه‌های آن را نیز باید همآوردخواهی رستم با اشکبوس دانست.
در این بخش، افزون بر مثال‌های متعدد از داستان‌های شاهنامه، نمونه‌هایی از نبردهای تاریخی هم بیان شده است. همانند جنگ جهانی اول، نبرد نادرشاه با هندی‌ها در کرنال، نبرد تاریخی کان بین سپاه روم و سپاه آنیبال سردار اسپانیایی، نبرد واترلو ناپلئون و نبرد ترموپیل.

شیوه‌های نبرد در بخش تاریخی شاهنامه
فصل پنجم «شیوه‌های نبرد در بخش تاریخی» نام دارد. دوره تاریخی، سومین بخش از شاهنامه است. نویسنده یادآوری می‌کند که در این دوره تصورات پهلوانی و داستانی و کارهای غیرعادی به تدریج از بین می‌رود و جای آن را اشخاص و کارهای تاریخی می‌گیرد. از سویی دیگر شیوه‌ها و روش‌های قدیمی تکامل پیدا می‌کند و استفاده از سلاح‌های جدید، همانند «منجنیق»، رونق می‌گیرد.

سپس ویژگی‌ها و شیوه‌های نبرد در بخش تاریخی را شرح می‌دهد. برخی از این شیوه‌ها عبارتند از ایجاد دیوار دفاعی، اشغال میدان جنگ و در تنگنا قرار دادن دشمن، ایجاد تله‌های انفجاری که در جنگ اسکندر با «فور» هندی به کار رفته بود و نمونه‌های دیگری همچون تخریب پُل و استفاده از ستون پنجم.

از قسمت‌های خواندنی کتاب، فصل ششم آن است که عنوان «بررسی آماری جنگ‌ها در شاهنامه» دارد. در این فصل از آمار استفاده شده تا میزان بهره‌جویی فردوسی از انواع فنون جنگی نشان داده شود. بر این اساس برای مثال، در شاهنامه 17 جنگ با موجودات اهریمنی، 28 جنگ تن به تن، 91 جنگ گروهی، 15 مورد شبیخون و 17 مورد عقب‌نشینی گزارش شده است.

درباره جنگ دژ، محاصره کردن، ایجاد موانع مصنوعی، کسب اطلاعات، کمین کردن، پیشدستی و موارد متعدد دیگر نیز آمار جالب توجهی بدست داده شده است. احمدی می‌نویسد که بر پایه آمار، متداول‌ترین و پُرکاربردترین شیوه نبرد، جنگ تن به تن بوده است، اما به تدریج روش غافلگیری گسترش می‌یابد.

نکته دیگری که احمدی بر آن تاکید دارد، آن است که «از کلیه 22 روش جنگی که از شاهنامه استخراج شده، می‌توان به تنوع، زیبایی، تاکتیک مناسب در جنگ‌ها، ذهن پویا، خلاق و سیال فردوسی پی بُرد ضمن آن که با مطالعه هر قسمت به روشنی می‌توان به راهبردی بودن بسیاری از این روش‌ها در جنگ‌های امروزی اقرار و از آنها الگوبرداری کرد.»

فهرست سلاح‌های جنگی موجود در شاهنامه (شامل 70 نوع سلاح) با آوردن توضیحاتی کوتاه و بیت‌هایی مناسب از شاهنامه و فهرست منابع و مآخذ، پایان بخش کتاب است. فهرست اعلام و اماکن نیز در انتها آمده است.

کتاب «راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» نوشته مسلم احمدی را انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران (دافوس) در 144 صفحه، با شمارگان 2 هزار نسخه و بهای 2500 تومان منتشر کرده و در دسترس علاقه‌مندان به شاهنامه فردوسی قرار داده است.