بازشناسی شهریارِ ماکیاولی | مهر


ویرولی [Maurizio Viroli] در کتاب «شهریار منجی» [Redeeming The Prince: The Meaning of Machiavelli's Masterpiece] درصدد است راجع به معنای مورد نظر ماکیاولی در شهریار و تأثیر اسطوره منجی و عقاید او درباره رستگاری سیاسی در طول قرون بحث کند.

ویرولی [Maurizio Viroli] شهریار منجی» [Redeeming The Prince: The Meaning of Machiavelli's Masterpiece]

محال است نامی از علم سیاست به میان بیاید و مَثَل یا اشاراتی به نیکولو ماکیاولی ارجاع نگردد. این فیلسوف ایتالیایی در قرن نوزدهم میلادی می‌زیست؛ آن هم زمانی که ایتالیا و همچنین زادگاه او، فلورانس، دستخوش آشفتگی‌های گسترده‌ای بودند. پیش از او و در پی وقوع جنبش‌هایی، شیوه شوراگرایی درون کلیسا و دولت به وجود آورده بود، اما این شیوه دیری نپایید و نظام پادشاهی به سرعت در سرتاسر قاره اروپا همه‌گیر شد. در انگلستان، هنری هفتم حکم‌روایی می‌کرد، در فرانسه لویی یازدهم، شارل هشتم و لویی دوازدهم بودند و در اسپانیا نیز فردیناند. اگرچه حکومت‌های پادشاهی به سرعت قدرت سیاسی تشکل‌های فئودال را بلعید، اما ایتالیا در این میان به وضعیتی دوگانه مبتلا شد و هرج و مرج اولین آثار این وضعیت بود.

ماکیاولی که در آن زمان عضوی از جمهوری فلورانس بود، اتحاد سراسری ایتالیا را یگانه راه حل ممکن برای عبور از این هرج و مرج می‌دانست. او در همان سال‌ها و تحت تأثیر دیداری با سزار بورژیا، شیفته او شد. این شیفتگی یک دلیل داشت؛ بورژیا همچون ماکیاولی سودای ایتالیای یکپارچه را در سر می‌پروراند. این اشتراک نظر بین بورژیا و ماکیاولی بعدتر در کتاب این سیاست‌دان و دولتمرد ایتالیایی تبلور پیدا کرد، اثری که ماکیاولی آن را شهریار نام نهاد.

از «شهریار» با عناوینی مثبت و منفی یاد شده است؛ برخی آن را کتاب معلم شیطان نامیده‌اند، برخی دیگر معتقدند کتاب جمهوری‌خواهان است و قاطبه‌ای دیگر معتقدند که این اثر طلایه‌دار رئالیسم سیاسی مدرن است. اما به راستی هدف ماکیاولی از نگارش شهریار چه بود؟ رابرت بلک، استاد دانشگاه لیدز انگلستان معتقد است: «شهریار نه مانیفست رئالیسم سیاسی جدید، نه کتاب راهنمای مستبدان و نه منادی جدایی سیاست از اخلاق بلکه شاهکار ماکیاولی و برنامه رهایی و نجات ایتالیا است.» مرجع چنین استنباطی را باید در خوانشی جدید از شهریار ماکیاولی یافت؛ خوانشی که معتقد است «این استدلال که ارزش جاودانه شهریار ماکیاولی در این واقعیت نهفته است که راه را بر رئالیسم سیاسی مدرن می‌گشاید، ایرادهای جدی دارد. ماکیاولی رئالیستی مشابه دیگران نبود که صرفاً علاقه‌مند به توصیف، تفسیر یا توضیح فاکت‌های سیاسی باشد، بلکه او مایل بود واقعیت‌های سیاسی بسیار متفاوتی با آنچه {عملاً} وجود داشت در خیال پرورد.»

گوینده یا بهتر بگوییم نویسنده عبارات بالا «مائوریتزیتو ویرولی» استاد تئوری سیاسی در دانشگاه پرینسون است. او در سال ۲۰۱۳ کتاب شهریار منجی را بر پایه خوانشی جدید از شهریارِ ماکیاولی نوشت و البته سه سال پیش از آن نیز در کتابی نام «خدای ماکیاولی» بر عقاید او درباره دین و خداوند و تأثیر آن بر عالمان و مبارزان نظامی تمرکز کرده بود، کسانی که در باب مسئله اصلاح دینی و اخلاقی در ایتالیا می‌نوشتند. نکته حائز اهمیت آنجاست که در میانه انتشار این دو کتاب، نویسنده اثر دیگری به نام «دین و آزادی در تاریخ ایتالیا» دارد.

ویرولی در کتاب شهریار منجی، درصدد است راجع به معنای مورد نظر ماکیاولی در شهریار و تأثیر اسطوره منجی و عقاید او درباره رستگاری سیاسی در طول قرون بحث کند. از قضا تسلط او بر تاریخ زادگاه خود و همچنین تمرکزش بر آراء ماکیاولی به نقطه قوتی در این مسیر بدل شده است تا جایی کوشیده است نویسنده شهریار را در پیوند با مطالعه زندگی‌اش بررسی کند، به ویژه در پیوند با شورها، باورها و تعهداتش. از همین رو نیز نویسنده در کنار پرداختن به آرای ماکیاولی، از سیر تحول شخصی او نیز غافل نشده است. او این روش را «ایده‌ها و زندگی‌ها» نامیده است. ویرولی با اشاره به گفته آنتونی گرامشی در مورد شهریار ماکیاولی، می‌نویسد:

«شهریار بدین معنی کتابی زنده است که ماکیاولی توانسته پیامی گزنده را در متن خویش بگنجاند، پیامی که محرک عمل سیاسی رهایی بخش است، خواه ملی باشد، خواه اجتماعی یا ملهم از آرمان‌های ناظر بر آزادی جمهوری‌خواهانه.»

و در جایی دیگر در باب زندگی شخصی ماکیاولی می‌نویسد:

«رستاخیزها و رهایی‌ها تجارب نادر تاریخی‌اند. آنان همچون امیدها و سوداهای زندگی مردم‌اند، با این حال واقعیت دارند و بسیار می‌پایند. خوانندگان در می‌یابند که ماکیاولی گرچه در باب منجی خیالی ایتالیا می‌نویسد، در راه رستاخیز خویش نیز می‌کوشد. او زمانی که سرگرم نگارش شهریار بود، دیگر آن مرد مفلوک نبود، مردی که روح و کالبدش به سختی زخم خورده و مجبور بود روزگارش را با عنوان {طعن آمیز} دبیر اسبق بگذراند. او خود را بازیافته و همان مردی شده بود که روحش از آبشخور سیاست کلان سیراب می‌شد.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

محبوب اوباش محلی و گنگسترها بود. در دو چیز مهارت داشت: باز کردن گاوصندوق و دلالی محبت... بعدها گفت علاوه بر خبرچین‌ها، قربانی سیستم قضایی فرانسه هم شده است که می‌خواسته سریع سروته پرونده را هم بیاورد... او به جهنم می‌رفت، هر چند هنوز نمرده بود... ما دو نگهبان داریم: جنگل و دریا. اگر کوسه‌ها شما را نخورند یا مورچه‌ها استخوان‌هایتان را تمیز نکنند، به زودی التماس خواهید کرد که برگردید... فراری‌ها در طول تاریخ به سبب شجاعت، ماجراجویی، تسلیم‌ناپذیری و عصیان علیه سیستم، همیشه مورد احترام بوده‌اند ...
نوشتن از دنیا، در عین حال نوعی تلاش است برای فهمیدن دنیا... برخی نویسنده‌ها به خود گوش می‌سپارند؛ اما وقتی مردم از رنج سر به طغیان برآورده‌اند، بدبختیِ شخصیِ نویسنده ناشایست و مبتذل می‌نماید... کسانی که شک به دل راه نمی‌دهند برای سلامت جامعه خطرناک‌اند. برای ادبیات هم... هرچند حقیقت، که تنها بر زبان کودکان و شاعران جاری می‌شود، تسلایمان می‌دهد، اما به هیچ وجه مانع تجارت، دزدی و انحطاط نمی‌شود... نوشتن برای ما بی‌کیفر نیست... این اوج سیه‌روزی‌ست که برخی رهبران با تحقیرکردنِ مردم‌شان حکومت کنند ...
کسی حق خروج از شهر را ندارد و پاسخ کنجکاوی افراد هم با این جمله که «آن بیرون هیچ چیز نیست» داده می‌شود... اشتیاق او برای تولید و ثروتمند شدن، سیری ناپذیر است و طولی نمی‌کشد که همه درختان جنگل قطع می‌شوند... وجود این گیاه، منافع کارخانه را به خطر می‌اندازد... در این شهر، هیچ عنصر طبیعی وجود ندارد و تمامی درختان و گل‌ها، بادکنک‌هایی پلاستیکی هستند... مهمترین مشکل لاس وگاس کمبود شدید منابع آب است ...
در پانزده سالگی به ازدواج حسین فاطمی درمی‌آید و کمتر از دو سال در میانه‌ی اوج بحران‌ ملی شدن نفت و کودتا با دکتر زندگی می‌کند... می‌خواستند با ایستادن کنار خانم سطوتی، با یک عکس یادگاری؛ خود را در نقش مرحوم فاطمی تصور کرده و راهی و میراث‌دار او بنمایانند... حتی خاطره چندانی هم در میان نیست؛ او حتی دقیق و درست نمی‌دانسته دعوی شویش با شاه بر سر چه بوده... بچه‌ی بازارچه‌ی آب منگل از پا نمی‌نشیند و رسم جوانمردی را از یاد نمی‌برد... نهایتا خانم سطوتی آزاد شده و به لندن باز می‌گردد ...
اباصلت هروی که برخی گمان می‌کنند غلام امام رضا(ع) بوده، فردی دانشمند و صاحب‌نظر بود که 30 سال شاگردی سفیان بن عیینه را در کارنامه دارد... امام مثل اباصلتی را جذب می‌کند... خطبه یک نهج‌البلاغه که خطبه توحیدیه است در دربار مامون توسط امام رضا(ع) ایراد شده؛ شاهدش این است که در متن خطبه اصطلاحاتی به کار رفته که پیش از ترجمه آثار یونانی در زبان عربی وجود نداشت... مامون حدیث و فقه و کلام می‌دانست و به فلسفه علاقه داشت... برخی از برادران امام رضا(ع) نه پیرو امام بودند؛ نه زیدی و نه اسماعیلی ...