نقاشی از مکتب حافظ و دولت‌آبادی | اعتماد


گفت‌وگوی مهرداد محب‌علی با کریم نصر که در کتاب «فصل برهنگی» منتشر شده است، مجالی برای همنشینی با هنرمند اندیشمندی است که هنر و تفکر را نیکبختی واقعی انسان می‌داند؛ هنرمندی که اجتماعی می‌اندیشد و نقاشی‌هایش بازنمایی دل‌انگیز بسترها و گفتمان‌های اجتماعی است، زنان شالیکار، جشن انبه و مناظری از دود و درو، مناظری از شهرنشینی و مصایبش و...

فصل برهنگی؛ کریم نصر در گفت‌وگو با مهرداد محب‌علی

محب‌علی در مقدمه‌ای که بر کتاب می‌نویسد، کریم نصر را به بهترین شکل توصیف می‌کند: «کریم نصر، هنرمندی اندیشمند است، مبهوت فضای هنر معاصر ایران نشده و هرگز شیفتگی به امر زیبا به مثابه اصلی مهم در خلق آثار او معنا نیافته است، به همین دلیل آثار او در قلمروی معنایی و مفاهیم درون اثر قابل تحلیل و بیان است. نقاشی‌های او از هر ترفندی برای خلق زیبایی به دور است. با این وصف آثار او در لایه‌های چندگانه معنا، مخاطب را با خود درگیر می‌کند تا در بازتعریف معنایی درونی اثر به لایه‌هایی خلاقانه از زیبایی آثار او دست یابد. نقاشی‌های کریم نصر، تصویر بی‌نقاب اندیشه‌هایش است. این آثار نشان از رنج‌ها، ناملایمات، تناقض‌ها و بدخیمی‌های جامعه‌ای دارد که او در تلاش برای شناخت عمیق‌تر آن است.»

کریم نصر در این گفت‌وگو چنان عمیق و دلی حرف می‌زند که مخاطب درونیات او را در مقام هنرمندی متعهد به هنرورزی اجتماعی‌ همچون تابیدن خورشید بر علف و چشمه، زلال و روشن در برابر خویش می‌بیند: «شکی نیست که هر کسی که روزی تصمیم می‌گیرد کار هنری را دنبال کند در آن لحظه همه محاسبات عقلانی را کنار می‌گذارد و می‌گوید: «هر چه باداباد، من می‌روم دنبال عشقم. من این‌طوری خوشبختم.» به نظر من این درست‌ترین تصمیمی است که هر انسانی در عمرش می‌تواند بگیرد. لحظه‌ای که روانش به او می‌گوید که به جای پول و درآمد نیکبختی را انتخاب کن.» در همین کتاب و در دل همین گفت‌وگو درمی‌یابیم که بازجست این نیکبختی به دریافت‌های هنری کریم کوچک در کودکی‌اش بازمی‌گردد: «من روزی در سال‌های کودکی، تنها و رها، از کنار رودخانه‌ای عبور می‌کردم. دیدم چند ساقه علف در تلألو نوری که به سطح رودخانه و علف‌ها تابیده بود، با نسیمی خنک می‌رقصیدند. آن تکه نور و علف و آب همه وجودم را تسخیر کرد و تا امروز هم، هروقت که بخواهم نکبت‌بارترین لحظاتم را غرق هستی‌ام کنم به همان لحظه فکر می‌کنم؛ نور و نسیم و علف همه جا هست و لحظه سرشار من در چند‌ قدمی‌ام قرار دارد.» نصر افزون بر اینکه از این بزنگاه‌های عاطفی سخن می‌گوید، از جهان‌نگری و اسلوبش - ‌آن هنگام که در مسیر هنرمند بودگی قرار گرفت‌ - نیز حرف می‌زند:

«بعد از پی بردن به اینکه چیزی در درون من در مقابل آموزش‌ها مقاومت می‌کند، کار را در دو سطح دنبال کردم؛ سطحی که تلاش می‌کرد توصیه‌های استادان تاریخ هنر را که می‌گفتند طبیعت بزرگ‌ترین آموزگار آنها بوده، به کار بندد و سطحی که تلاش می‌کرد عناصر بصری را که با درون من ارتباط دارند، کشف کند.» نصر در این کتاب همواره از روان سخن می‌گوید و اهمیت تعامل آن با هنر و آفرینش هنری؛ او این مواجهه را در بستر شخصیت تاریخی و اجتماعی هنرمند بازتعریف می‌کند: «کوشیدم تا حد ممکن شرایط تاریخی خودم و روانی را که به موازات آن شکل گرفته، ارزیابی کنم: نتیجه این بود که من جوانی هستم که در جهان سوم متولد شده و با فرهنگ و رسوم همین جهان بزرگ شده و هر چند با جهان مدرن آشناست و تا حدودی از سیر تحول آن سر در می‌آورد، اما در ارزیابی موقعیت جهان امروز نمی‌تواند به کل آموزش‌ها و اعتقادات و سنت‌هایی را که طی سال‌ها با آنها رشد کرده کنار بگذارد.» از همین روست که نصر وقتی سخن به آنجا می‌رسد که «از هنرمندان تاثیرگذار بر خودت بگو» در صدر فهرستش کمال‌الدین بهزاد را می‌نشاند: «کمال‌الدین بهزاد، میرک، لئوناردو داوینچی، میکل‌آنژ، ال گره‌کو، واتئو، ونگوگ، پیکاسو (که همگی) به انعکاس مشهودات، یعنی تناسبات، احساسات و عاطفه و ساختمان اندامی که برای هر کسی قابل مشاهده است، وفادارند؛ اما کسانی مثل ال گره‌کو، کمال‌الدین بهزاد و ونگوگ نه تنها به هیچ‌وجه تلاشی برای انعکاس آنچه می‌بینند نمی‌کنند که برعکس، ساختمان اندام طبیعی را می‌شکنند و با آثار خود به وجوه نادیده‌تری از هستی اشیا می‌پردازند.»

و دقیقا از رهگذر همین دانش است که نصر به مهم‌ترین ویژگی نقاشی‌هایش اشاره می‌کند: فقدان خط افق به معنای چیزی که به نقاشی بعدی علمی می‌بخشد و آن را واجد الزام پرسپکتیو می‌کند، چیزی که در سنت‌های اصیل نقاشی ایرانی و به ویژه در مینیاتورها نمی‌توان سراغش گرفت: «فکر می‌کنم عدم پایبندی به خط افق شاخصه کارهای من است. البته منظور من از خط افق یک خط افقی نیست که در کارها کشیده می‌شود، بلکه پایبندی به معیاری طبیعت‌گرایانه است که در پس ذهن نقاش عمل می‌کند و او اشیا را در مقایسه با آن کوچک و بزرگ می‌کند و در کنار هم قرار می‌دهد. مثلا اگر شیء‌ای را در جلوی اثرش با اندازه بزرگ کشیده، شیء بعدی که دورتر از آن قرار دارد، ناخودآگاه کوچک‌تر از اولی کشیده می‌شود. این رفتار یعنی اینکه معیارهای پرسپکتیو طبیعی دارد در پس ذهن نقاش عمل می‌کند و او نادانسته در قید این به اصطلاح دانش عمل می‌کند.» و این موضوع را ذهن آموزش گریز و آزاد نصر برنمی‌تابد از این رو اول در تصویرگری‌هایش این در کنار هم چیدن آدم‌ها و اشیا را تجربه می‌کند و بعد آن را به نقاشی‌هایش هم فرا می‌خواند، اما نقطه اوج این کتاب که پیوند میان هنر تجسمی و منبع مکتوب را بازنمایی می‌کند آنجاست که نصر از معلمی کردن حافظ و دولت‌آبادی حرف می‌زند؛ مواجهه شاگردوار مکاشفه‌آمیزش با ادبیات: «از حافظ چیزی فراتر از مفاهیم غزلیاتش آموختم: اینکه در بسیاری از آنها با هیچ منطقی نمی‌توانی پیوستگی ابیات را کشف کنی، اما کلیتش را می‌پذیری. از اینجا به این نتیجه رسیدم که دریافت یک اثر هنری، مهم‌تر از فهم آن است. از میان رمان‌ها هم «جای خالی سلوچ» محمود دولت‌آبادی به عمق وجودم نفوذ کرد و ریتم را به من یاد داد...» و به این ترتیب نصر خود در نقاشی‌هایش تبدیل به یک قصه‌گو شد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

مشاوران رسانه‌ای با شعار «محصول ما شک است» می‌کوشند ابهام بسازند تا واقعیت‌هایی چون تغییرات اقلیمی یا زیان دخانیات را زیر سؤال ببرند. ویلیامسن در اینجا فلسفه را درگیر با اخلاق و سیاست می‌بیند: «شک، اگر از تعهد به حقیقت جدا شود، نه ابزار آزادی بلکه وسیله گمراهی است»...تفاوت فلسفه با گفت‌وگوی عادی در این است که فیلسوف، همان پرسش‌ها را با نظام‌مندی، دقت و منطق پی می‌گیرد ...
عوامل روان‌شناختی مانند اطمینان بیش‌ازحد، ترس از شکست، حس عدالت‌طلبی، توهم پولی و تاثیر داستان‌ها، نقشی کلیدی در شکل‌گیری تحولات اقتصادی ایفا می‌کنند. این عوامل، که اغلب در مدل‌های سنتی اقتصاد نادیده گرفته می‌شوند، می‌توانند توضیح دهند که چرا اقتصادها دچار رونق‌های غیرمنتظره یا رکودهای عمیق می‌شوند ...
جامعیت علمی همایی در بخش‌های مختلف مشخص است؛ حتی در شرح داستان‌های مثنوی، او معانی لغات را باز می‌کند و به اصطلاحات فلسفی و عرفانی می‌پردازد... نخستین ضعف کتاب، شیفتگی بیش از اندازه همایی به مولانا است که گاه به گزاره‌های غیر قابل اثبات انجامیده است... بر اساس تقسیم‌بندی سه‌گانه «خام، پخته و سوخته» زندگی او را در سه دوره بررسی می‌کند ...
مهم نیست تا چه حد دور و برِ کسی شلوغ است و با آدم‌ها –و در بعضی موارد حیوان‌ها- در تماس است، بلکه مهم احساسی است که آن شخص از روابطش با دیگران تجربه می‌کند... طرفِ شما قبل از اینکه با هم آشنا شوید زندگی خودش را داشته، که نمی‌شود انتظار داشت در زندگی‌اش با شما چنان مستحیل شود که هیچ رد و اثر و خاطره‌ای از آن گذشته باقی نماند ...
از فروپاشی خانواده‌ای می‌گوید که مجبور شد او را در مکزیک بگذارد... عبور از مرز یک کشور تازه، تنها آغاز داستان است... حتی هنگام بازگشت به زادگاهش نیز دیگر نمی‌تواند حس تعلق کامل داشته باشد... شاید اگر زادگاهشان کشوری دموکرات و آزاد بود که در آن می‌شد بدون سانسور نوشت، نویسنده مهاجر و آواره‌ای هم نبود ...