نشست نقد و بررسی کتاب «روشنفکران جهان عرب» سه شنبه 4 مهر 1402 با سخنرانی مسعود فکری پژوهشگر کتاب، فرامرز میرزایی و علی افضلی در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. دبیر این نشست بر عهده ابوالحسن امین مقدسی بود.



به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، فکری در ابتدای این نشست توضیحاتی را درباره کتاب ارائه کرد و افزود: سال 2005 من در کارگاهی در بیروت با اساتیدی چون بن عزیز و حسیب آشنا شدم. در آنجا من قرار بود روی موضوع گفت و گوی تمدن‌ها صحبت کنم. آن زمینه باعث شد که دکتر عزیز به من بگوید که مردم چه قدر اندیشمندان عرب را در ایران می‌شناسند؟ در پاسخ من خیلی با احتیاط صحبت کردم. آنجا ایشان گفت من کتابی را در دست انتشار دارم که بیش از هزار صفحه است و در این کتاب فهرستی از افراد صاحب نظر در جهان عرب معرفی شده است. از آنجایی که معیارهای سنجش این افراد صاحب نظر در این کتاب هم بسیار سخت بود در نتیجه ایشان تاکید کرد که برای معرفی متفکران جهان عرب به ایران هم با مشکلاتی مواجه می‌شویم.

او افزود: ما می‌خواستیم اندیشمندان جهان عرب را به ایران و اندیشمندان ایرانی را به جهان عرب بشناسانیم که بخش دوم در حالت جنینی باقی ماند. در هر حال آنها می‌خواستند میان دانشمندان جهان عرب با متفکران ایرانی ارتباط برقرار کنند. بنابراین طرح این کتاب در سال 91 کلید خورد. ما می‌خواستیم اندیشمندانی که در یک صد سال اخیر در جهان عرب موثر بودند معرفی کنیم و احساس کردیم باید در این کتاب صرفا یک هندبوکی برای معرفی اندیشمندان جهان عرب داشته باشیم.

او ادامه داد: ما در کشورمان اندیشه شناس اروپایی داریم ولی درباره اندیشمندان عرب اندیشه شناس نداریم پس تلاش کردیم در یک ویترین مداخلی را برای معرفی این صاحب نظران ارائه کنیم. در این راه البته مشکلاتی داشتیم. من به دکتر عزیز گفتم که با توجه به کتاب «دغدغه‌های روشنفکر عربی و آورده او» به قلم ایشان ما در مرز بندی برای تعریف روشنفکر با جهان عرب اختلاف نظر داریم.

فکری گفت: با این وجود من همه این آثار را گام‌های انگیزه بخشی برای شناخت متفکران جهان عرب می‌دانم و تمام آثار من تلاش برای انگیزه بخشی به دیگران محققان است.

او با اشاره به معیارهای خود برای انتخاب متفکران عرب اعم از شعرا، ادبا و روشنفکران گفت: من درباره هویت کتاب حرف می‌زنم؛ وقتی می‌گویم این یک کتاب دستی(هندبوک) است یعنی یک جنبه راهنمایی دارد و قرار نیست به صورت تخصصی به افکار و اندیشه‌های متفکران جهان عرب بپردازد. بنابراین میزان توقع مخاطب نیز در این کتاب باید بر همین اساس باشد. البته درباره متفکران جهان عرب کتاب‌های بسیاری به زبان عربی منتشر شده است. لذا استخراج اندیشه‌ها و افکارهای یک متفکر عرب بر اساس این آثار متفاوت کار سختی است. ما در این کتاب تنها یک درب را باز کردیم و به مخاطب گفتیم پس از ورود به دنبال گمشده‌های خویش بگردد.

او با بیان اینکه دانشکده مطالعات جهان در حال تاسیس رشته مطالعات جهان عرب است بیان کرد: اما سرفصل‌هایی که انتخاب شده بسیار مفصل و متکثر است. ما چه کسی را در ایران داریم که به طور مثال درباره اقتصاد جهان عرب حرف بزند؟ ما گاهی داده‌هایمان در جهان عرب کم است و به همین دلیل ممکن است دچار ضعف تحلیل شویم.

فکری با اشاره به اینکه در این کتاب سه مرحله را برای انتخاب متفکران داشته عنوان کرد: مرحله نخست تعیین تعریف برای عنوان روشنفکر است. ما تلاش کردیم در ابتدا تا جایی که ممکن است با متفکران جهان عرب ارتباط بگیریم و فیش‌های مختلفی را درباره این اندیمشندان گردآوری کنم. در این مرحله بیش از 6 هزار داده در این باره جمع آوری کردیم. بعد باید این داده‌ها به یک نظام تالیفی تبدیل می‌شد. در این مرحله ما ضریب نفوذ آن اندیشمند را در جهان عرب در نظر گرفتیم. البته در کتاب ممکن است اطلاعات ضعیف و ناقص هم آورده شده باشد اما تلاش شده که اطلاعات متقن درباره اندیشمندان ارائه شود.

این استاد دانشگاه بیان کرد: متاسفانه پروژه در سال 91 شروع شده اما بین زمان تالیف آن با گردآوری اطلاعات فاصله زمانی زیادی رخ داد و به همین دلیل برخی از اطلاعات ارائه شده در کتاب دچار مشکل شد. من حداقل به بیش از 240 کتاب درباره متفکران عرب دسترسی داشتم و اتفاقا برهوت فرهنگی در این باره نداریم. با این وجود ما در ایران این درگیری را داشتیم که فقط تعریف روشنفکر را مشخص کنیم که این هم در خود جهان عرب دچار ابهام است.

فرامرز میرزایی در ادامه این نشست گفت: فکری در این کتاب کار بزرگی انجام داده است. او در مقدمه کتاب اشاره کرده که نخستین گام تبادل فکری است و به جمله ای کلیدی اشاره و بیان کرده که جریان شناسی دنیای عرب یک امر غیر متعین زمانی و مکانی است. نقد این کتاب نیازمند پارامتری است که من اسم آن را نقشه فکری جهان عرب گذاشتم. در نقشه جغرافیا شما مرزها را مشخص می‌کنید ولی ما در دنیای عرب این مرز را نداریم و مرز بندی روشن فکری در جهان عرب نیست در حالیکه در جهان اروپایی این مرزها وجود دارد.

او با بیان اینکه روشنفکر دنیای عرب مرزهایی برای اظهار نظر خود نمی‌شناسد و این کار را مشکل می‌کند یادآور شد: حال سوال این است که آیا دین اسلام و مواجهه با غرب می‌تواند نقطه ای برای مرز بندی روشنفکران عرب باشد یا خیر؟ من پاسخم این بود که با دین اسلام نمی‌شود مرزی برای روشنفکران عرب مشخص کرد اما مواجهه با غرب و حمله بناپارت به مصر می‌تواند مرزی برای تعریف روشنفکران جهان عرب باشد چون بسیاری از روشنفکران جهان عرب در این باره اظهار نظر کردند و برخی برخورد با دنیای غرب را برای این مواجهه غرب با اعراب بیان کردند.

میرزایی گفت: جبرتی در کتابش که به صورت روزشمار بیان می‌کند که غرب چگونه پیشرفت کرده و دلایل رشد و توسعه غرب را در این اثر مشخص می‌کند. بعد از آن اسماعیل پاشا می‌آید و می‌گوید ما حامل فرهنگ غربی هستیم و دوره تکوین و شیفتگی نسبت به غرب به وجود می‌آید و در این جریان دیگر برخوردی با جریان فرهنگ غربی نیست. در مرحله سوم این سؤال طرح می‌شود که ما چگونه می‌توانیم از این عقب‌ماندگی بیرون بیاییم؟ این جریان بعد از جنگ جهانی دوم شکل می‌گیرد و جریان‌های چپ در جهان عرب که تند هم هستند بر آن هیمنه پیدا می‌کنند. در این دوره نومعتزله دینی، سلفی گری، نوسلفی و چپ سوسیالیستی شکل می‌گیرد. اصلاح طلبی شیعه جریان بزرگی در دنیای عرب در این دوره است و جریان فلسفی شناسی و معرفتی هم شکل می‌گیرد. پس از آن و از سال 2011 ما استیصال جهان عرب را می‌بینیم که به نظر من خزان آن است.

علی افضلی هم در ادامه این نشست طی سخنانی گفت: من درباره ملاک انتخاب اندیشمندان جهان عرب می‌خواهم صحبت کنم. فلسفه انتخاب این صد اندیمشند برای من در کتاب مشخص نیست و مولف باید مشخص می‌کرد که معیار برای نحوه تعیین صد اندیشمند چیست. به طور مثال ادریس‌هانی، مزروقی و ... در این کتاب اسامی‌اش آورده نشده است که نسبت به برخی از اسامی‌در کتاب مهمتر هستند. با این وجود این کتاب از این جهت که تلاش کرده به روشنفکران جهان عرب در دوره جدید بپردازد بسیار اثر قابل تقدیری است و کتاب ایشان شمولیت بیشتری در مقایسه با آثار مشابه این حوزه دارد.

او درباره تقسیم‌بندی کتاب پیشنهاد داد و افزود: در این کتاب به غیر از اول اثر که زندگی‌نامه متفکران را بیان می‌کند اما سلیقه در بیان آثار متفکران غلبه پیدا کرده است. به طور مثال درباره ادونیس نظر او درباره سوریه بیان شده که اتفاقا اظهار نظر‌های مهمتری دارد. همچنین در ضبط برخی از اسامی‌و رخدادها و تقویم ابهاماتی در این اثر وجود دارد. من ترتیب اسامی‌متفکران را در این کتاب متوجه نشدم مثلا اینکه برای انتخاب متفکران بر اساس حرف الفبا چه چیزی مبنا قرار گرفته است؟

او با اشاره به برخی اغلاط کتاب بیان کرد: برای بیان زندگی نامه ادونیس در کتاب از ویکی همشهری آنلاین استفاده شده که شاید چندان درست نباشد. همچنین در کتاب بیان شده ناظم حکمت نور پرداز است! در حالیکه غلط املایی دارد و نوپرداز مد نظر بوده است. اسم احمد شفیق در کتاب درست آورده نشده است چون این اسم رقیب انتخاباتی مرسی بوده است. برخی از تاریخ رخدادها یا اسامی‌ و ... هم در کتاب غلط بیان شده است.

افضلی گفت: ام کلثوم 1975 فوت کرده و در کتاب بیان شده که جمال عبده ناصر در مراسم تشییع او حاضر شده در حالیکه اساسا ایشان در آن دوره زنده نبوده است.