کتاب «ایران و مسئله پایداری» کتابی ارزشمند و کاربردی‌ست که در چارچوب نظریه سیستم‌ها، مدل مفهومی جدیدی را بر پایه پایداری عرضه می‌کند؛ چرا که مهمترین کارویژه نظام‌های سیاسی، افزایش پایداری قلمروهای جغرافیایی-سیاسیِ تحت مدیریت آنهاست و هر ناپایداری در این قلمرو به ناپایداری نظام سیاسی و فعال شدن گسل‌های واگرایانه می‌انجامد. مضافا پایداری، توانایی ماندگاری سیستم است که پیش شرط توسعه دانسته می‌شود. یک سیستم پایدار، سامانه‌ای است که به ازای ورودی‌های محدود، پاسخ و خروجی آن در محدوده‌ای مشخص نوسان کند اما اگر پاسخ‌های نامحدود یا غیرقابل پیش‌بینی رخ دهد به معنای ناپایداری سیستم است.
نظریه‌هایی گوناگون درباره علل پیشرفت یا سقوط جوامع انسانی در ۴ دسته اصلی (جغرافیا پایه، فرهنگ‌پایه، رخداد پایه و نهاد پایه) صورت‌بندی شده‌اند. در جوامعی چون ایران، نظریات تقدیرگرایانه را نیز باید افزود! اگرچه هیچیک از این نظریه‌ها به تنهایی نمی‌تواند تبیین دقیقی ارائه کند اما نویسنده معتقد است: عدم توجه به نشانه‌ها از سوی سیستم‌های حکمرانی، می‌تواند جوامع را به نقطه‌ای بی‌بازگشت و لبه آشوب برساند؛ یعنی نقطه‌ای که در آن حتی در صورت ایجاد اصلاحات در سیستم حکمرانی، جامعه وارد مرحله بی‌نظمی و به دنبال آن بنیانگذاری نظمی جدید می‌شود.
سجاد فتاحی، یک جامعه‌شناس است که دستی در تدوین بعضی گزارش‌های ملی داشته است و مثال‌های خود را به بعضی از آنها (حوضه آبریز زاینده رود و پسماند سراوان رشت) ارجاع می‌دهد. او بخوبی خرده سیستم‌ها را تبیین می‌کند که برای حل مسائل بزرگتر در سیستم بزرگتر، چگونه به نگاهی ٣۶٠درجه‌ای نیازمندیم.
نویسنده با ارجاع به کتاب ارزشمند «پوست در بازی» می‌گوید یکی از مهمترین علل وقوع بحران‌ها «پای‌گیر نبودن بازیگران در بازی» است یعنی سیاستگذاران کلان و میانی، خود را فارغ از تبعات مثبت و منفی تصمیمات خود می‌دانند و مؤاخذه نمی‌شوند.
این کتاب به مثابه یک دستینه (هندبوک) هفت مرحله و گام کلیدی در طراحی سیستم‌های اجتماعی بزرگ را بیان می‌دارد و با مثال‌های متعدد و حل تمرین و جداول کاربردی، کتابی آموزشی به شمار می‌آید. مقدمه روشنگرانه دکتر محسن رنانی نیز بر غنای آن افزوده است.
مسأله پایداری ایران را باید در ضعف‌های نظام حکمرانی آن جستجو کرد و از این‌رو لازم است مفاهیم این نظریه، تبدیل به گفتمان غالب در نظام حکمرانی کشور شود. نامزدهای ریاست جمهوری و کمپین‌نویسان آنان به جای کپی‌برداری از مدل‌های غیر بومی -که در چند سال اخیر رایج شده است- بهتر است برنامه‌های خود را براساس این مدل طراحی کنند تا پاسخی برای این سوال دو-سه هزار ساله پیدا شود که پریشانی در کار ایران و ایرانیان، نتیجه چیست؟ و حل مسأله را از کجا باید شروع کرد تا پایداری این اقلیم افزایش یابد. مطالعه و درس‌گیری از این کتاب برای همه مدیران راهبردی کشور نیز ضرورت دارد.
او پیشنهاد می‌کند اولا نظام آماری و رصد کشور، ضمن روزآمدی اطلاعات و شاخص‌ها و نحوه جمع‌آوری آن، متمرکز شود. ثانیا این مرکز به علاوه سازمان برنامه و بودجه، متنزع از دولت باشد و ثالثا به دلیل اهمیت محیط زیست در توسعه پایدار، سازمان حفاظت محیط زیست هم اقتداری چند برابر پیدا کند و ترجیحا مستقل از دولت باشد.
[این مطلب در صفحه شخصی دکتر حسین انتظامی منتشر شده است.]
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
