قصه‌ها و مرگ‌ها | سازندگی


میترا معینی کارش را با داستان کوتاه شروع کرد؛ شروعی موفق با «معبد لاک‌پشت» در ابتدای دهه نود. پس از این کتاب، معینی دومین مجموعه‌داستانش را با عنوان «آقای چنار با من ازدواج می‌کنی؟» منتشر کرد که برایش جایزه ادبی مازندران به ارمغان آورد، و حالا سومین کتاب او یک رمان است به نام «سونات لال» که جایگاه او را در ادبیات داستانی فارسی محکم کرده است.

سونات لال میترا معینی

«سونات لال» همچون دیگر کارهای این نویسنده به دلیل وابسته‌بودن به مکان مشخص، در زمره‌ داستان‌های «بومی» شناخته می‌شود. «سونات لال» داستانی دارد که حول محور زندگی عشایر می‌چرخد. مشکلات زنان و مردان عشایر به همراه اشاره‌ای به علل از میان‌رفتن قدرت عشایر در دوران پهلوی، همراه روایتی از جنگ جهانی اول که با عصیان و شورش عشایر همراه بوده است. «سونات لال» داستانی بومی است که فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های آن منطقه را از دل خرده‌روایات و حکایاتی که در میان داستان آمده برای مخاطب به تصویر می‌کشد. در واقع میترا معینی توانسته داستانی بومی را با مولفه‌های داستان مدرن به‌خوبی از کار دربیاورد.

در این رمان مرزبندی‌های معیشتی و طبیعی و چیزهایی از این دست وجود ندارد. به همین دلیل قصه‌ «سونات لال» می‌تواند در هر مکان و شهری از ایران اتفاق بیفتد. در همان ابتدا، فصل اول داستان بدون مقدمه‌چینی و با ریتمی تند آغاز می‌شود و روابط انسانی و شخصیت‌ها با داستان و پیشرفت قصه تعریف می‌شوند. شروعی که در پاراگراف ابتدایی گیج‌کننده به‌نظر می‌رسد با پیش‌رفتن قصه، خواندنی می‌شود. با گذر از ابهاماتِ پاراگراف نخستین داستان، نویسنده با شیرینی خاصی روایت را ادامه می‌دهد و مخاطب با شتاب نفس‌گیری با قصه همراه می‌شود. در این میان بعد از اینکه اصلان، پیرزن مرموز را به دره پرتاب می‌کند ورق قصه برمی‌گردد؛ فضا از شب، از سرما و تاریکی و وهم وخیال خالی می‌شود و پر می‌شود از رنگ و نور، دودهای معطر و سکر‌آورِ افیونی.

«سونات لال» برعکسِ اکثر رمان‌های امروزی پر از قصه است، درحقیقت مقصود و خواستِ مخاطب را از خواندن یک رمان برآورده می‌کند. میترا معینی پشت سر هم قصه می‌بافد، حکایت می‌کند، و خرده‌روایت‌ها را نقش‌به‌نقش لابه‌لای داستان و با هوشیاری به‌کار می‌برد. در نظام ارباب‌رعیتی با موقعیت عشایریِ درونِ داستان، قصه مدام کم‌وزیاد می‌شود. دست‌به‌دست می‌شود و دستکاری می‌شود. آنچنان که حقیقت گم و پیدا می‌شود و گاها نیمه‌تمام می‌ماند.

«سونات لال»، قصه در قصه است؛ همان قدرتی که به ادبیات قوت و بقا می‌بخشد. معینی با استفاده از تعویق‌انداختن واقعیت از راه تمثیل، داستانی بومی را به شیوه‌ای مدرن تعریف می‌کند. «سونات لال» در تعلیق فرجام زیست می‌کند، فصل‌ها هر کدام در نقطه‌ای حساس پایان می‌گیرند، بی‌آنکه به سرانجام برسند. شیوه‌ای که مخاطب را به پایان داستان حریص می‌کند. «سونات لال» قصه مرگ‌های پی‌درپی است؛ مرگ‌هایی که بی‌هیچ زمینه‌ ازپیش تعریف‌شده‌ای و به‌طور غیرمنتظره واقع شده و شخصیت‌ها بدون هماهنگی به داستان داخل می‌شوند.

وصف خوبِ موقعیت مکانی و خلق تصاویر زیبا در ذهن خواننده از نقاط مثبت رمان به حساب می‌آید، در فصل «مرصع» خلق تصاویر بدیع به اوج خود می‌رسد، تکان و حرکات، رنگ و شور و صدا به همراه حرکات مدور چشم‌اندازی عمیق و پرحجم ساخته است و در فصل «شاهرخ» عاشقانه‌ای تمام‌عیار انتظارمان را می‌کشد. عاشقانه‌ای با یک اسب در نثری ساده و روان. نویسنده در کنار این تصاویر و شخصیت‌ها از تکنیک داستان‌های موازی بهره می‌برد. داستانی در ابتدا شروع می‌شود، در میانه به آن اشاراتی می‌شود و طی اتفاقاتی در آینده‌ داستانی به ماجرا می‌پیوندد. داستان «صنوبر» در میانه‌ انتهایی، داستان «اصلان» در ادامه‌ قصه و داستان اصلی، نقش مهمی در پیشبرد قصه ایفا می‌کنند.

در پایان‌بندی داستان به نقش انتخاب زیرکانه‌ عنوان کتاب پی خواهیم برد. «سونات» که از فرمی موسیقیایی که به صورت تک نواخته می‌شود، گرفته شده ‌است. از گلوی سازِ «یونس» یکی از شخصیت‌های داستان که در ظاهر سهم ناچیزی از قصه، عمارت و لذت‌های زندگی نصیبش شده، بیرون می‌آید. سوناتی که از قبل نوشته شده و در بخش پایانی می‌نوازد. سوناتی که در شب آخر داستان نواخته شده و روز بعد از حنجره‌ فلجِ یونس به گوش دنیا می‌رسد...

............... تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

کسی حق خروج از شهر را ندارد و پاسخ کنجکاوی افراد هم با این جمله که «آن بیرون هیچ چیز نیست» داده می‌شود... اشتیاق او برای تولید و ثروتمند شدن، سیری ناپذیر است و طولی نمی‌کشد که همه درختان جنگل قطع می‌شوند... وجود این گیاه، منافع کارخانه را به خطر می‌اندازد... در این شهر، هیچ عنصر طبیعی وجود ندارد و تمامی درختان و گل‌ها، بادکنک‌هایی پلاستیکی هستند... مهمترین مشکل لاس وگاس کمبود شدید منابع آب است ...
در پانزده سالگی به ازدواج حسین فاطمی درمی‌آید و کمتر از دو سال در میانه‌ی اوج بحران‌ ملی شدن نفت و کودتا با دکتر زندگی می‌کند... می‌خواستند با ایستادن کنار خانم سطوتی، با یک عکس یادگاری؛ خود را در نقش مرحوم فاطمی تصور کرده و راهی و میراث‌دار او بنمایانند... حتی خاطره چندانی هم در میان نیست؛ او حتی دقیق و درست نمی‌دانسته دعوی شویش با شاه بر سر چه بوده... بچه‌ی بازارچه‌ی آب منگل از پا نمی‌نشیند و رسم جوانمردی را از یاد نمی‌برد... نهایتا خانم سطوتی آزاد شده و به لندن باز می‌گردد ...
اباصلت هروی که برخی گمان می‌کنند غلام امام رضا(ع) بوده، فردی دانشمند و صاحب‌نظر بود که 30 سال شاگردی سفیان بن عیینه را در کارنامه دارد... امام مثل اباصلتی را جذب می‌کند... خطبه یک نهج‌البلاغه که خطبه توحیدیه است در دربار مامون توسط امام رضا(ع) ایراد شده؛ شاهدش این است که در متن خطبه اصطلاحاتی به کار رفته که پیش از ترجمه آثار یونانی در زبان عربی وجود نداشت... مامون حدیث و فقه و کلام می‌دانست و به فلسفه علاقه داشت... برخی از برادران امام رضا(ع) نه پیرو امام بودند؛ نه زیدی و نه اسماعیلی ...
شور جوانی در این اثر بیشتر از سایر آثارش وجود دارد و شاید بتوان گفت، آسیب‌شناسی دوران جوانی به معنای کلی کلمه را نیز در آن بشود دید... ابوالمشاغلی حیران از کار جهان، قهرمانی بی‌سروپا و حیف‌نانی لاف‌زن با شهوت بی‌پایانِ سخن‌پردازی... کتابِ زیستن در لحظه و تن‌زدن از آینده‌هایی است که فلاسفه اخلاق و خوشبختی، نسخه‌اش را برای مخاطبان می‌پیچند... مدام از کارگران حرف می‌زنند و استثمارشان از سوی کارفرما، ولی خودشان در طول عمر، کاری جدی نکرده‌اند یا وقتی کارفرما می‌شوند، به کل این اندرزها یادشان می‌رود ...
هرگاه عدالت بر کشوری حکمفرما نشود و عدل و داد جایگزین جور و بیداد نگردد، مردم آن سرزمین دچار حمله و هجوم دشمنان خویش می‌گردند و آنچه نپسندند بر آنان فرو می‌ریزد... توانمندی جز با بزرگمردان صورت نبندد، و بزرگمردان جز به مال فراهم نشوند، و مال جز به آبادانی به دست نیاید، و آبادانی جز با دادگری و تدبیر نیکو پدید نگردد... اگر این پادشاه هست و ظلم او، تا یک سال دیگر هزار خرابه توانم داد... ای پدر گویی که این ملک در خاندان ما تا کی ماند؟ گفت: ای پسر تا بساط عدل گسترده باشیم ...