از روزگار رفته حکایت | الف


کشیده شدن پای مردان صاحب نام حوزه فرهنگ، هنر و ادب به دنیای سیاست اغلب برای ایشان زیان‌بار بوده است؛ حتی اگر نیت خیر و خیال خدمت در میان بوده باشد. حرف و حدیث همه جا هست، اما در دنیای سیاست و مناسبات خاص حاکم برآن بیشتر از هر جای دیگری دیده می‌شود؛ به خصوص اگر وزیر و وکیل رژیمی ساقط شده به دست اکثریت قریب به اتفاق مردم بوده باشی که در چنین شرایطی جان به در بردن با خوشنامی اگر نگوییم ناممکن، بسیار دشوار است؛ چنان که پرویز ناتل خانلری نیز به همین مناسبت ضربه بسیار خورد.

نقد بی‌غش» صدرالدین الهی با پرویز ناتل خانلری

اما اگر این جنبه را فرو گذاریم و تنها به حاصل کار او به لحاظ فرهنگی و ادبی بپردازیم، نامی است تاثیرگذار و دارای اعتبار. فعالیت او در این زمینه گسترده و درخور اعتناست؛ از تألیفات، تصحیح متون و پژوهشهایی که در حوزه ادبیات کهن انجام داده تا ترجمه‌هایش از ادبیات غرب به زبان فارسی، اشعاری که سروده و نهایتا راه‌اندازی نشریه ادبی سخن که در زمان انتشارش مهمترین در نوع خود بود و در شکل گیری تغییر و تحولات و جریانهای تازه ادبی در ایران دارای نقشی محسوس بود. شاید خالی از لطف نباشد اشاره به این نکته که اخیرا انتشار اشعار او با اظهار جالب توجهی از سوی استاد شفیعی کدکنی همراه شده که بر اهمیت و نقش اشعار خانلری در زمینه تغییر و تحول و نوگرایی در شعر فارسی دارد، آن هم پیش از نیما یوشیج.

سوای همه اینها خانلری در دوره پر فراز و نشیبی از لحاظ ادبی زندگی کرد و همین باعث شد تا با پاره ای از این چهره ها نشست و برخاست داشته باشد که از میان مهمترین‌های‌شان می توان به صادق هدایت، ملک الشعرای بهار، بزرگ علوی، صادق چوبک و نیما یوشیج اشاره کرد. از آنچه گفته شد به سادگی می توان نتیجه گرفت که چنین چهره ای حتی در صورت عدم برخورداری از شأن ارزنده ادبی، بازهم دارای خاطرات شنیدنی و در عین حال بسیار ارزنده درباره فصول مهمی ار تاریخ ادبیات معاصر و هم چنین چهره های مطرح و نامدار آن است. خاطراتی که به عنوان روایاتی دست اول، می‌تواند گوشه‌های پنهان و زوایای تاریکی از تاریخ فرهنگ و ادب معاصر را روشن سازد. حال بگذریم از اهمیت خاطرات سیاسی چنین شخصیتی که در برهه‌هایی دست‌اندرکار بوده است.

کتاب «نقد بی‌غش» متن گفتگوهایی‌ست که صدرالدین الهی با پرویز ناتل خانلری انجام داده است. چند و چون شکل گیری این گفتگو ماجرای مفصلی ست که الهی در مقدمه کتاب بدان پرداخته است. قابل ذکر این که این گفتگو ها قریب به پنج دهه پیش از این برای انتشار در مجله هفتگی سپید و سیاه انجام شده است. این گفتگوها که در زمان خود سر و صدایی به پاکرده و واکنش هایی را نیز به دنبال داشته است با فواصل زمانی و گاه با وقفه هایی انجام شده است. پس از انتشار این گفتگوها در سپید و سیاه کم نبودند کسانی که به خانلری خرده گرفتند که کوشیده از نمد اعتبار و محبوبیت صادق هدایت برای خود کلاهی دست و پا کند.

به هر روی متن این گفتگوها که سال‌ها بود در دسترس قرار نداشت، توسط صدرالدین الهی گرد آوری و در قالب کتاب ارائه شده است. نقد بی غش از سه بخش تشکیل شده است. بخش نخست با عنوان خانلری و من و خانلری کیست؟ حکم مدخل کتاب را دارد. نوشته هایی آمیخته به خاطرات دوران جوانی الهی که به ماجرای آشنایی اش با خانلری همچنین چند و چون انجام این گفتگوها پرداخته است و در ادامه نیز بیوگرافی کوتاهی از زندگی و آثار خانلری به مخاطبان عرضه شده است.

بخش دوم کتاب، متن گفتگوهاست که تحت عناوین خانلری و هدایت، خانلری و علوی، خانلری و بهار، خانلری و نیما، خانلری و چوبک منتشر شده. پایان بخش کتاب نیز مقاله «یادی از استاد» است که الهی به مناسبت در گذشت خانلری نوشته بوده که در اینجا بازنشر شده است.

اما نکته مهم اینکه متن گفتگوها در کتاب حاضر برخلاف سنت معمول شکل سوال جوابی ندارد؛ بلکه سؤال‌ها حذف شده و به شکل پیوسته در قالب روایت خاطراتی از زبان خانلری بیان شده است. استفاده از این شیوه موجب پیوستگی متن و جذابیت بیشتر آن برای خواننده شده است. طولانی‌ترین فصل کتاب چنانچه دور از انتظار نیست به صادق هدایت اختصاص دارد. چرا که هدایت یکی از نزدیک ترین دوستان خانلری بوده و البته کنجکاوی برانگیزترین نام در این میان نیز محسوب می‌شده است.

خانلری در این گفتگوها به جنبه سیاسی زندگی خود نپرداخته و ظاهرا از این منظر نیز مورد پرسش قرار نگرفته است و آنگونه که از متن کتب پیداست، صدرالدین الهی بیشتر به جنبه‌های فرهنگی و ادبی زندگی و خاطرات خانلری نظر داشته است. این مهم نیز نه برای واکاوی چند و چون آثار، تألیفات و در مجموع دستاورد کار ادبی خانلری، بلکه به عنوان واسطه ای برای پرداختن به چهره هایی که خانلری با آنها در ارتباط بوده است. صدرالدین الهی در این رهگذر همچنین کوشیده نظر خانلری را در مورد کم و کیف کار این افراد و آثارشان جویا شود؛ بنابراین خانلری در لابلای خاطرات خود به اظهار نظرهایی درباره این چهره ها و آثارشان پرداخته که ظاهرا در زمان انتشار آنها در مجله سپید و سیاه بیشتر از بخشهای دیگر حاشیه ساز شده است.

سرانجام اینکه چه موافق و چه مخالف خانلری (به عنوان ادیبی که خرقه سیاست برتن کرد) باشیم، نمی توان منکر اهمیت خاطرات او شد؛ نه فقط به واسطه اهمیت نقش او بلکه به دلیل اعتبار نامهایی که با آنها آشنایی داشته و از خاطراتش با ایشان سخن گفته است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...