بیسمارک بعد از سی سال تلاش آلمان ملوک‌الطوایفی را به کشوری یکپارچه تبدیل کرده است... زندگی اجتماعی آلمان‌ها پس از بحران‌ها... ما چه دعوایی با همدیگر و با بقیه دنیا داریم؟... چرا ما بجنگیم؟ بگذارید مقامات بجنگند... از هفده‌سالگی یهودیت را ترک ‌کرد و کاتولیک شد... از آمیخته عدالت‌خواهی، آزادی‌خواهی و ناسیونالیسم، عنصر ناسیونالیسم می‌ماند و شدت بیشتری می‌یابد


غزاله صدرمنوچهری | شرق


به‌تازگی کتاب «خواب‌گردها» [The Sleepwalkers (Die Schlafwandler)] نوشته هرمان بروخ [Hermann Broch] با ترجمه علی‌اصغر حداد و به همت نشر لاهیتا منتشر شده است. این سه‌گانه، نام هرمان بروخ را در میان برجسته‌ترین مبتکران در ادبیات مدرن نظیر جیمز جویس، توماس مان و روبرت موزیل جای داده است. این نویسنده پیشگام داستان خود را در دل اتفاقات روزمره زندگی در آلمان روایت می‌کند، اما به شکلی هوشمندانه به تغییرات وسیعی می‌پردازد که اندکی بعد، این زندگی روزمره را واژگون کرد. بروخ چه در حال نوشتن درباره افسر ارتشی تندخو باشد، چه کتابداری غمگین و ناراضی، چه مردی فرصت‌طلب و گریخته از جنگ، خود را به اعماق ذهن کاراکترهایش می‌برد و تصویری فراموش‌نشدنی از جهانی خلق می‌کند که به خاطر ازدست‌دادن ایمان، اخلاق و منطق خود، در رنجی ناتمام گرفتار شده است.

خوابگردها» [The Sleepwalkers (Die Schlafwandler)] نوشته هرمان بروخ [Hermann Broch]

به مناسبت انتشار کتابِ «خوا‌ب‌گردها» نشست نقد و بررسی این کتاب در روز سه‌شنبه ۱۴ دی با حضور منوچهر بدیعی، موسی اکرمی و علی‌اصغر حداد به‌صورت مجازی برگزار ‌شد. در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، در بخشی از سخنان خود به اهمیت انتخاب این کتاب و ترجمه آن اشاره کرد و گفت: 70 سال بعد از مرگ هرمان بروخ، سه‌گانه «خواب‌گردها» اولین اثر مهم این نویسنده اتریشی است که به همت علی‌اصغر حداد به فارسی از این نویسنده اتریشی ترجمه می‌شود. ادبیات آلمانی‌زبان در ایران به این مترجم بسیار مدیون است؛ به‌ویژه اینکه او ترجمه آثاری را به دست می‌گیرد که کمتر مترجمی توانایی ترجمه آن را دارد یا سراغ آن می‌رود.

او ادامه داد: هرمان بروخ (1876-1951) شاعر، جستارنویس و رمان‌نویس بود و مثل بسیاری از نویسندگان آلمانی‌زبان، آمیختگی ادبیات و فلسفه در آثارش دیده می‌شود. بسیاری از رمان‌نویسان و شاعران آلمانی‌زبان سده بیستم یا فلسفه‌دان بودند یا متأثر از آرا و اندیشه‌های فیلسوفان. بروخ خود دانش‌آموخته فلسفه، فیزیک و ریاضیات است و به‌جز اینکه از اندیشه‌های نیچه تأثیر پذیرفته است، می‌توان اندیشه‌ها، آرا و نظریات فروید، یونگ و هایدگر را نیز در آثارش دید. هانا آرنت به آثار بروخ نگاهی تیزبینانه دارد و او را شاعر و نویسنده‌ای استثنائی می‌داند. همچنین، نامه‌نگاری‌های بروخ با هانا آرنت از سال 1946 تا 1951، هنگام مرگ بروخ، ادامه داشته است. در این نامه‌ها افزون بر مباحثی در زمینه فلسفه و ادبیات گاه نشانه‌هایی می‌بینیم که خبر از عشق افلاطونی میان این دو می‌دهد.

«مرگ ویرژیل» و سه‌گانه «خواب‌گردها» از آثار مشهور هرمان بروخ‌اند. «خواب‌گردها» از مهم‌ترین آثار متأخر مدرن اروپاست که گاه از آن به‌عنوان رمانی پست‌مدرن بحث می‌شود و در ردیف آثار جیمز جویس و توماس مان و مارسل پروست قرار می‌گیرد. بروخ در این اثر به از‌دست‌رفتن معنای زندگی و زوال ارزش‌ها و پیامدهای آن در جوامع مدرن می‌پردازد. این سه‌گانه‌ به سه دوره از تاریخ اروپا می‌پردازد. هانا آرنت درباره این رمان می‌نویسد هر نقطه عطف دوران‌های تاریخی نقطه آغاز است و نیز نقطه پایان و چنین نقطه عطفی در کلام بروخ یک سه‌گانه است: دیگر نه گذشته، هنوز نه آینده و هم‌اینکِ زمان حال.

چرا ما بجنگیم؟
منوچهر بدیعی، مترجم مطرحی که یکی از مهم‌ترین رمان‌های قرن بیستم، «اولیسِ» جویس را به فارسی برگردانده، رمان «خواب‌گردها»ی بروخ را هم‌‌ردیف «اولیس» جویس و «در جست‌وجوی زمان از دست‌رفته»ی پروست ‌خواند. او سخنرانی خود را با بیان توضیحی مختصر درباره سرنوشت ترجمه‌ از زبان آلمانی به فارسی در ایران آغاز کرد و در ادامه در بخشی از سخنان خود گفت: «خواب‌گردها» بنا بر گفته هانا آرنت یکی از رمان‌های مهم قرن بیستم و هم‌ردیف‌ «اولیس» جویس در زبان انگلیسی و «در جست‌وجوی زمان از‌دست‌رفته‌»ی مارسل پروست در زبان فرانسه است. «خواب‌گردها» در سه دفتر است و شخصیت‌ها در این دفترها به نحوی تکرار می‌شوند. این اثر عملا در مورد زندگی اجتماعی آلمان‌ها پس از بحران‌ها است. نویسنده یک دوره 30ساله را به دو دوره 15‌ساله تقسیم کرده است: دفتر نخست، رمانتیک، دورانی است که استقلال و وحدت آلمان تحقق پیدا کرده و آرزوی بیسمارک برآورده شده است و از 1888 تا 1903 را در بر می‌گیرد. دفتر دوم از 1903 شروع می‌شود.

او ادامه داد: اصل قضیه مسئله جنگ و جنگ جهانی است. آنچه اتفاق می‌افتد و جامعه بعد از جنگ، عمدتا جنگ بین‌الملل اول، نشان داده می‌شود. ظاهرا این جنگ‌ها پیروز دارد، اما در حقیقت با شکست از هر چندسو رو‌به‌روییم. جنگ‌های منطقه‌ای بین دو کشور آن‌قدر در زندگی معمولی مردم مؤثر واقع نمی‌شد. البته، جنگ به‌هر‌حال در هر دو طرف برای جامعه نوعی شکست بود و اگر پیروزی‌ای بود برای نظامی‌ها و حکومت‌ بود. اما در جنگ بین‌الملل اول، اولا به‌جای دو، سه کشور، 36 کشور در جنگ بودند و ثانیا بسیاری اوقات کسانی که در جنگ بودند، نمی‌دانستند چرا در جنگ هستند. جنگ اول را به همین مناسبت جنگ جهانی کبیر گفته‌اند.

در قدیم وقتی جنگ می‌کردند واقعا جنگ بین دو، سه کشور بود و این‌طور نبود که آثارش همه دنیا را بگیرد. اینجا ناگهان این فکر پیش آمد و در کتاب «در غرب خبری نیست» برای اولین‌بار یکی از سربازان آلمانی در جنگ بین‌الملل برایش سؤال پیش می‌آید که ما چه دعوایی با همدیگر و با بقیه دنیا داریم؟ چه بهتر است که در این مواقع آن‌طور عمل می‌کردیم که در وقت قدیم عمل می‌کردند؛ یعنی اینکه اول قهرمانان و پهلوانان دو لشکر مقابل هم جنگ تن‌به‌تن می‌کردند و بعد سربازان همین‌طور به جان هم می‌ریختند. چه بهتر که بحث سربازان در میان نباشد و مقامات کشورها با هم بجنگند و هرکدام دیگری را واقعا شکست دادند، این شکست همان شکست‌خورده انفرادی محسوب شود. یعنی چرا ما بجنگیم؟ بگذارید مقامات بجنگند؛ چراکه آثار جنگ کبیر واقعا گسترده بود و به همین خاطر آنچه درباره جنگ بین‌الملل اول نوشته شده، خیلی متفاوت است با چیزهای دیگر. جنگ بین‌الملل دوم هم همین‌طور بود، ولی می‌توان گفت در این جنگ تا اندازه‌ای اصل اساسی بر عهده جنگ آلمان بود. در مورد جنگ جهانی اول این کتاب بیشتر در بخش رمانتیک تأثیر واقعه جنگ یا شبه‌جنگ یا جنگ‌های متعدد را در زندگی شهرها نشان می‌دهد.

بدیعی همچنین به ساختار کتاب اشاره می‌کند که در سه دفتر نگاشته شده و عینا کیفیت تحول مکتب‌های ادبی است: بخش اول رمانتیسم است. مکتب رمانتیک در آلمان بعد از خرده‌جنگ‌های استقلال آلمان و وحدت پروس ایجاد شد. در این مکتب ادبی قهرمانان انگار در عالم خواب‌ و خیال به‌سر می‌برند و مکالمات تقریبا فهمیده نمی‌شود. با خواندن این آثار می‌فهمیم که رمانتیک‌ها هیچ‌وقت در دنیای واقعی زندگی نمی‌کنند و غیر از آنچه برای یک زندگی ابتدایی لازم است، بقیه در عالم خاص بازتاب‌های شرطی زندگی می‌کنند.

بخش دوم آنارشی نام دارد. این همان آنارشی ذهنی است. این دفتر تقریبا در دوره جنگ جهانی اول است که در 1918 پایان می‌گیرد. می‌توانیم بگوییم قرن نوزدهم قرن علم و دانش و ادبیات واقع‌گرا بود. تا آغاز جنگ دوم جهانی، تمام دنیا معتقد بود که راز طبیعت، پیدایش، خلقت انسان و جهان را کشف کرده است و سرافراز وارد قرن بیستم شده‌ است و هیچ‌کس باور نمی‌کرد که 14 سال بعد از شروع قرن بیستم به جان هم بیفتند و بکشند. تازه در اینجا در دفتر دوم و سوم صحبت از جنگ به معنای واقعی نیست‌ بلکه صحبت از شهرها و آدم‌هایی است که در جنگ‌ها نیستند و به‌ندرت می‌توان تصور کرد که وارد جنگ شوند. به همین مناسبت من ضمن خواندن دفتر آنارشی به یاد هرج‌و‌مرج خاصی افتادم که دادائیست‌ها ایجاد کردند و کتاب‌سوزان و به‌کثافت‌کشیدن کتاب‌ها را راه انداختند؛ چراکه معتقد بودند هرآنچه به وجود آمده در خصلت حیوانی بشر اثری نگذاشته است و بشر همچنان به‌طوری ناآشنا به جان هم می‌افتند و چنان‌که هابز می‌گفت: «انسان گرگ انسان است». ادبیات هم به همان سرنوشت دچار می‌شود.

او در پایان گفت: بخش سوم واقع‌گرایی نام دارد. در این بخش نویسنده به 1918 می‌رسد و می‌خواهد نشان بدهد که بعد از جنگ جامعه به چه شکلی درآمده است. اما واقع‌گرایی برای یک نویسنده آلمانی این نیست که واقعه را بگوید. برای اینکه واقعه‌ای اتفاق نیفتاده غیر از یک نوع فلج. اصولا فقط در آلمان هم نبوده است. در فرانسه بلافاصله حالت ویرانگی انسان و بی‌حاصلی عمر بشری در آثار ظاهر می‌شود، نمونه آن اگزیستانسیالیست‌های فرانسوی. اینجا هم نویسنده کاری را می‌کند که از یک آلمانی‌زبان انتظار می‌رود؛ نویسنده شمار زیادی از تفکرات فلسفی، نوشته‌های فلسفی و اخلاقی را برداشته و از زبان قهرمانان بیان کرده است. پس، عمده بخش سوم کاملا فلسفی است و شخصیت‌ها این جملات فلسفی و سؤالات فلسفی بعد از فاجعه جنگ اول هستند.

خواب‌گردها» [The Sleepwalkers (Die Schlafwandler)] نوشته هرمان بروخ [Hermann Broch]

روایت فروپاشی ارزش‌ها
موسی اکرمی، مترجم و استاد فلسفه، سخنان خود درباره کتاب بروخ را از نام کتاب و مفهوم خوابگرد آغاز کرد: از نام کتاب و مفهوم خوابگرد استفاده می‌کنم. درصدی از انسان‌ها درگیر این ضایعه روانی یا روان‌نژندی هستند و در خواب راه می‌روند. از دیرباز دانشمندان این موضوع را شناخته بودند. انسان‌ها در عالم بیداری از اعمالشان در خوابگردی آگاهی ندارند و شاید این رفتار برای ناظر بیرونی غیرمنطقی تلقی شود. ممکن است وقتی فرد بیدار شود، هیچ‌کدام از این رفتارها را به یاد نیاورد یا به خود صدمه زده باشد. در مطالعات انجام‌شده، مردان بیشتر از زنان دچار خوابگردی می‌شوند. در همین کتاب هم شخصیت‌ها یا ضدشخصیت‌ها عمدتا مردند و زنان بیشتر در حاشیه قرار دارند. دیگر اینکه نام سه بخش اصلی کتاب بازتاب‌دهنده سه برهه است که نویسنده در گسستگی آنها تعمد دارد. در‌واقع، روایت این سه‌گانه‌ها نیست که آنها را به هم مرتبط می‌کند بلکه آنچه آنها را به هم پیوند می‌زند، فروپاشی ارزش‌هاست که قرار است ما شاهد روند آن باشیم.

او درباره نویسنده گفت: بروخ در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد‌ ولی از هفده‌سالگی یهودیت را ترک ‌کرد و کاتولیک شد که این نشان‌دهنده دغدغه‌های درونی او در جایگاه فردی یهودی در آن مقطع تاریخی است. در آن مقطع بسیاری از روشنفکران آلمان در حوزه ادبیات، هنر، فلسفه و علم یهودی بودند. بروخ در اتریش رشد می‌کند و جامعه یهودی را ترک می‌کند، اما در این اثر و سایر کتاب‌های او دغدغه دینی مشخص است. او در درجه اول مشکلات فلسفی و وجود‌شناختی دارد و در دوره‌ای زندگی می‌کند که بیش از هر زمانی مدرنیته بسیار نقد می‌شود. هانا آرنت می‌گوید، بروخ ذاتا شاعر و داستان‌سرا است. همین سه‌گانه هم تسلط او را بر شعر و داستان به‌خوبی نشان می‌دهد. بروخ موفقیت‌های تجاری خود را در جایگاه کارخانه‌دار رها می‌کند و در چهل‌سالگی تصمیم می‌گیرد در مقطع دکتری تحصیل کند. ادبیات برای بروخ نیز تجلی دوره زندگی‌ او و فرهنگ آلمان است. در‌واقع، همه اندیشمندان آن زمان دغدغه‌های بزرگ فلسفی دارند. در‌نهایت، بروخ تحصیلات دانشگاهی را ناتمام می‌گذارد‌ اما ادبیات را رها نمی‌کند و نگارش «خواب‌گردها» را شروع می‌کند.

موسی اکرمی ادامه داد: تحت تأثیر روی‌کارآمدن رایش سوم، اندیشمندان و نویسندگان می‌پرسند آیا رفتن به سمت ادبیات، شعر و هنر کار درستی است؟ بروخ در دهه ۱۹۳۰ می‌گوید، فلسفه دیگر ظرفیت گذشته را ندارد و بیشتر در تحلیل باقی مانده است. او معتقد است که امور فراعقلانی را باید با ابزار دیگری همچون ادبیات بررسی کرد. رمان فقط برای سرگرمی نیست و اثر دیگری دارد و مسائل مهمی را مطرح می‌کند که نمونه آن را در رمان مدرن به‌خوبی می‌بینیم و آن ظرفیت توانمندتر می‌شود تا ادبیات بیانگر هستی انسان باشد. در‌واقع، ادبیات، علم و سیاست -به معنی کنشگری سیاسی- برای بروخ اهمیت داشت. به قول هانا آرنت، او بیشتر به شناخت و معرفت پرداخت به‌جای اینکه خود یک کنشگر سیاسی باشد.

همچنین او به سمت روان‌شناسی توده‌ها حرکت می‌کرد؛ چراکه توده‌ها روان‌شناسی خاصی دارند و هر اتفاقی از طریق آنها رخ می‌دهد. بروخ همه بدبختی بشر را از رنسانس به این‌سو می‌بیند، زیرا به نظر او تمام ارزش‌های انسانی پس از فروپاشی کاتولیسیسم از بین رفت. در همین رابطه، بخش سوم کتاب «خواب‌گردها» ما را به یاد پروتستانتیسم می‌اندازد که گویی به فاشیسم منجر می‌شود. بروخ همچنان به کاتولیسیسم علاقه‌مند است و به کوه صهیون یا همان استعاره سرزمین مقدس در اورشلیم امیدوار است‌ و متأسفانه نگاهی آخرالزمانی دارد که من شخصا با آن همدل نیستم.

اکرمی معتقد است سه جریان در نیمه اول قرن بیستم اهمیت دارد: جریان مکتب انتقادی؛ جریان پوزیتیویسم منطقی که بروخ هم تحت تأثیر آن است و مکتب وین. او بعد از جدایی از حلقه وین رمان «خواب‌گردها» را می‌نویسد گویی تز دکتری‌ خود را نوشته و به گزاره هیوم اشاره دارد. بروخ به‌شدت درگیر مسئله اخلاق است‌ اما راهی که نشان می‌دهد جریان سومی است و کسانی که به ادبیات علاقه‌مندند، در این دسته جا می‌گیرند؛ کسانی مثل پروست، کامو و حتی نیچه. آنچه از میراث نیچه از وجه ایجابی باقی مانده، ابرمرد است که بروخ به آن اشاره می‌کند و متأسفانه از دل آن هیتلر و فاشیسم بیرون آمد. در آخر می‌خواهم شما را به یاد اسپینوزا بیندازم که اندیشمندی یهودی بود که هم به نقد دین، سنت و کتاب مقدس پرداخت هم جامعه سیاسی مورد نظر خود را نقد کرد و میراثی ایجابی باقی گذاشت؛ یعنی نقد گذشته و حال. اسپینوزا از جامعه یهودی طرد شد و بسیار تحت فشار بود. او فقط توانست یک اثر خود، «الهیات سیاسی»، را منتشر کند، ولی میراث او همچنان برای کسانی که به دنبال راه‌حل و بدیل هستند به‌کار می‌آید و دیگر نیازی ندارند تمام مدرنیته را نقد بکنند و به راهی پیش از مدرنیته بازگردند؛ یعنی آنچه بروخ پیشنهاد می‌داد.

او درباره ترجمه کتاب گفت: «خواب‌گردها» در سال ۱۹۳۲ از آلمانی به انگلیسی ترجمه شد؛ ولی به خاطر شرایط زمانی چندان دیده نشد. البته اهمیت کتاب تا حدی بود که در سال ۱۹۵۰ کاندیدای جایزه نوبل ‌شود؛ هرچند جایزه در آن زمان به برتراند راسل ‌رسید. در بخش ابتدایی، پنج یادداشت در متن اصلی آلمانی وجود دارد که فقط یکی از آنها ترجمه شده است. کاش چهار مقاله دیگر هم در کتاب بود تا کلیت اثر برای خواننده قابل ‌درک شود. واژه logos سیزده‌ بار در متن آلمانی به ‌کار رفته است؛ ولی در متن انگلیسی فقط دو بار آمده و به ‌جای آن واژه logic را گذاشته‌اند که باعث شد من چندان به متن انگلیسی اعتماد نکنم. معمولا خودم سعی می‌کنم برای اصطلاحات بیشتر از یک تک‌واژه به‌ کار نبرم، مگر در جایی‌ که آن را توضیح دهم؛ مثلا در جایی از همین کتاب thinking style به طرز تفکر ترجمه‌ شده در‌صورتی‌که منظور سبک اندیشه و تفکر است. اسم‌ هانا در یک صفحه هفت‌ بار آمده و هر بار یا هانا یا آنا گفته شده است که این خواننده را سردرگم می‌کند و در متن اصلی هانا صحیح است.

بار گنگی زبان
علی‌اصغر حداد در بخش‌هایی از سخنان خود، زندگی بروخ را از یک لحاظ به کافکا شبیه می‌داند: هر دو اینها اگر به فرمان پدر بودند، نویسنده نمی‌شدند. هر دو سرپیچی کردند و نویسنده شدند. پدر هرمان بروخ کارخانه‌دار بود و بروخ هم قرار بود این کارخانه‌های نساجی را مدیریت بکند. تا حدودی هم مدیریت می‌کرد؛ ولی در سال 1925 یکباره تحولی در او به وجود آمد و در 39‌سالگی وارد دانشگاه شد. تحصیل در رشته ریاضی و فیزیک در اثر او فراوان نمود یافته است. او در سال 1928 شروع می‌کند به نوشتن «خواب‌گردها» که اولین و مهم‌ترین رمان اوست و نقش بزرگی در شناساندن او به عالم ادبیات دارد. کتاب در سال 1932 تمام می‌شود و به چاپ می‌رسد. متأسفانه سال 1933 فاشیست‌ها در آلمان سر کار می‌آیند و این کتاب عملا دیده نمی‌شود. بعدها هم مسائل جنگ و نسل‌کشی‌های هیتلری‌ها به میان می‌آید که باعث می‌شود بروخ از نویسندگی سرخورده شود و کتاب بعدی خود «مرگ ویرژیل» را پانزده سال کنار بگذارد و مثل خیلی از نویسندگان دیگر بگوید، در فاجعه عظیمی که فاشیست به وجود آورده اصلا به سراغ ادبیات رفتن بیجا است. به‌ هر‌ حال، کتاب او در 1951 در آمریکا ترجمه و چاپ و دوباره دیده می‌شود.

حداد ادامه داد: این سه‌گانه به سه مرحله از تاریخ مهم آلمان برمی‌گردد. سال 1988 سالی است که بیسمارک بعد از سی سال تلاش آلمان ملوک‌الطوایفی را به کشوری یکپارچه تبدیل کرده است و این کشور یکپارچه تازه دارد در اروپا سری در سرها درمی‌آورد. به این مفهوم که جهان رمانتیک پیشین که بازمانده‌ای است از پیامدهای انقلاب کبیر فرانسه در آلمان، شروع می‌کند به رنگ‌باختن؛ اما یک عنصر آن به‌شدت تقویت می‌شود و از آمیخته عدالت‌خواهی، آزادی‌خواهی و ناسیونالیسم، عنصر ناسیونالیسم می‌ماند و شدت بیشتری می‌یابد که بعدها در جنگ دوم جهانی اثر آن دیده می‌شود.

سال 1923 برهه‌ای است که فضای آلمان از لحاظ صنعتی رو به پیشرفت گذاشته است و جزء کشورهایی شده است که حالا می‌تواند با فرانسه، انگلستان و تا حدودی بلژیک رقابت بکند و حتی در عرصه صنعت تا حدودی بر آنها سر شود. 1918 هم پایان جنگ اول جهانی است. بروخ این سه مرحله را رمانتیک، آنارشی و واقع‌نگری می‌نامد. البته، مراد بروخ از آنارشی در اینجا آنارشی سیاسی نیست؛ بلکه بیشتر آنارشی در ذهنیت است. ذهنیت‌های به‌هم‌ریخته و آشفته و کسانی که از جهان گذشته- رمانتیک- پیشین رها شده‌اند و هنوز نمی‌توانند جایگاه‌شان را در جامعه تشخیص بدهند و راهی برای زندگی‌شان نمی‌شناسند و درگیر پیدا‌کردن مفهوم و معنایی برای زندگی خودشان یک نوع سرگشتگی و آشفتگی دارند. بروخ اسم این آشفتگی را آنارشی می‌گذارد.

او درباره ساختار کتاب گفت: مجموعه تمام کتاب به مسئله فروپاشی ارتش‌ها می‌پردازد و در سه بستر مختلف انجام می‌شود. در بستر اول که توازن بروخ جهان بیرونی را شرح نمی‌دهد حتی ذهنیت پاسانوف را هم شرح نمی‌دهد؛ بلکه سیالی ذهن پاسانوف را شرح می‌دهد. به عبارتی بخش اول کتاب جنبه روان‌کاوانه دارد و درماندگی‌های پاسانوف را بین جهان گذشته‌ای که از بین می‌رود و آینده‌ای که از آن هیچ چیزی نمی‌داند توصیف می‌کند. در بخش دوم، دوره آنارشی، نود درصد وقایع کتاب در سطح عینی رخ می‌دهد و وقایع بیرونی شرح داده می‌شود، مگر در بخشی که جنبه سرخاب‌گونه دارد و حدود سی صفحه از کتاب را در پایان کتاب در بر می‌گیرد.

علی‌اصغر حداد

کتاب در بخش اول روان‌کاوانه است، بخش دوم بیش‌و‌کم رئالیستی نوشته می‌شود و در بخش سوم تکنیک نگارش تغییر می‌کند و چندین جا سرنوشت این سه شخصیت قطع می‌شود و لابه‌لای اینها اپیزودهایی از زندگی شخصیت‌های فرعی کتاب می‌آید و داستانی عاشقانه روایت می‌شود که حتی بخش‌هایی از آن به صورت شعر است و یک بخش فلسفی هم دارد که دقیقا مسئله اصلی کتاب است: مسئله فروپاشی ارزش‌هاست. بروخ در این بازگویی تأکید می‌کند که مطالب بسیار مهمی هستند که در حیطه عقل اتفاق نمی‌افتند؛ بلکه در حیطه قیل‌و‌قال درونی آدم‌ها هستند. همان آشفتگی ذهنی به صورت رفتاری آشفته بروز می‌کند و بروخ از آن به‌عنوان حیطه غیرعقلانی نام می‌برد. او می‌گوید، آنچه ادبیات و رمان باید بیان بکند آن غیرعقلانی است که بین گنجیدن در زبان و گنگی معلق است و نویسنده باید تلاش بکند آن را هرچه بیشتر بیان بکند؛ چراکه فلسفه به سمت ریاضی‌شدن می‌رود و امکان پرداختن به این مسائل را ندارد و بار از‌بین‌بردن گنگی زبان که سابق وظیفه فلسفه بود، الان برعهده ادبیات و به‌ویژه رمان روایی افتاده است.

این مترجم ادامه داد: دید بسیار جالب بروخ این است که انسان امروزی بیش از آنکه انسان گوینده باشد انسان بیننده است و منظورش از بینندگی سینما است. او می‌گوید زبان به عنصری فقط برای خبر‌رسانی و بیان اشاره‌ای تبدیل شده است و آن کلامی که در همه ادیان مقدس دانسته می‌شود، سست و گنگ شده است و این وظیفه را ادبیات باید برعهده بگیرد که این گنگی را تا می‌تواند از بین ببرد و به کلام دوباره ارزش این را بدهد که آدم‌ها از این انزوا و تاریکی دربیایند و بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. البته در پایان کتاب این تاریکی را بروخ تاریکی قطعی و نهایی نمی‌داند؛ بلکه آن را نقطه عطفی می‌داند که در پس آن اگر انسان دوباره بر کلام مسلط بشود، می‌تواند در یک یگانگی با هم ارتباط برقرار بکند و جهان بهتری بسازد. پایان کتاب پایانی نسبتا آشتی‌جویانه است و آیه‌ای از اعمال رسولان می‌آورد به این مفهوم که خود را ضرری مرسان؛ زیرا که ما همه در اینجا هستیم.

در پایان، حداد بخشی از کتاب را خواند و در پاسخ به اکرمی گفت: آنچه درمورد اسم هانا گفته شد درست است و حتما باید اصلاح شود؛ ولی تکرار اسم به ‌جای ضمیر تعمدی بوده است. من در ترجمه چندان به آوردن ضمیر تمایل ندارم و سعی می‌کنم مطابق با گفتار به اسم اشاره کنم. همچنین، من مترجم فلسفه نیستم و شناخت چندانی از این مباحث ندارم. در حد توانم کوشیدم این متن دشوار را ترجمه کنم و ادعایی بیش از آن ندارم. درباره «سبک فکر‌کردن» حق با اکرمی است، البته من گمان کردم شاید طرز فکر برای خواننده مفهوم‌تر باشد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

نگاه تاریخی به جوامع اسلامی و تجربه زیسته آنها نشان می‌دهد که آنچه رخ داد با این احکام متفاوت بود. اهل جزیه، در عمل، توانستند پرستشگاه‌های خود را بسازند و به احکام سختگیرانه در لباس توجه چندانی نکنند. همچنین، آنان مناظره‌های بسیاری با متفکران مسلمان داشتند و کتاب‌هایی درباره حقانیت و محاسن آیین خود نوشتند که گرچه تبلیغ رسمی دین نبود، از محدودیت‌های تعیین‌شده فقها فراتر می‌رفت ...
داستان خانواده شش‌نفره اورخانی‌... اورهان، فرزند محبوب پدر است‌ چون در باورهای فردی و اخلاق بیشتر از همه‌ شبیه‌ اوست‌... او نمی‌تواند عاشق‌ شود و بچه‌ داشته‌ باشد. رابطه‌ مادر با او زیاد خوب نیست‌ و از لطف‌ و محبت‌ مادر بهره‌ای ندارد. بخش‌ عمده عشق‌ مادر، از کودکی‌ وقف‌ آیدین‌ می‌شده، باقی‌مانده آن هم‌ به‌ آیدا (تنها دختر) و یوسف‌ (بزرگ‌‌ترین‌ برادر) می‌رسیده است‌. اورهان به‌ ظاهرِ آیدین‌ و اینکه‌ دخترها از او خوش‌شان می‌آید هم‌ غبطه‌ می‌خورد، بنابراین‌ سعی‌ می‌کند از قدرت پدر استفاده کند تا ند ...
پس از ۲۰ سال به موطن­‌شان بر می­‌گردند... خود را از همه چیز بیگانه احساس می‌­کنند. گذشت روزگار در بستر مهاجرت دیار آشنا را هم برای آنها بیگانه ساخته است. ایرنا که که با دل آکنده از غم و غصه برگشته، از دوستانش انتظار دارد که از درد و رنج مهاجرت از او بپرسند، تا او ناگفته‌­هایش را بگوید که در عالم مهاجرت از فرط تنهایی نتوانسته است به کسی بگوید. اما دوستانش دلزده از یک چنین پرسش­‌هایی هستند ...
ما نباید از سوژه مدرن یک اسطوره بسازیم. سوژه مدرن یک آدم معمولی است، مثل همه ما. نه فیلسوف است، نه فرشته، و نه حتی بی‌خرده شیشه و «نایس». دقیقه‌به‌دقیقه می‌شود مچش را گرفت که تو به‌عنوان سوژه با خودت همگن نیستی تا چه رسد به اینکه یکی باشی. مسیرش را هم با آزمون‌وخطا پیدا می‌کند. دانش و جهل دارد، بلدی و نابلدی دارد... سوژه مدرن دنبال «درخورترسازی جهان» است، و نه «درخورسازی» یک‌بار و برای همیشه ...
همه انسان‌ها عناصری از روباه و خارپشت در خود دارند و همین تمثالی از شکافِ انسانیت است. «ما موجودات دوپاره‌ای هستیم و یا باید ناکامل بودن دانشمان را بپذیریم، یا به یقین و حقیقت بچسبیم. از میان ما، تنها بااراده‌ترین‌ها به آنچه روباه می‌داند راضی نخواهند بود و یقینِ خارپشت را رها نخواهند کرد‌»... عظمت خارپشت در این است که محدودیت‌ها را نمی‌پذیرد و به واقعیت تن نمی‌دهد ...