آرامش در هزارتوی گذشته | آرمان ملی


دل در گرو زندگی‌داشتن دغدغه‌ مشترک کاراکترهای مجموعه‌‌داستان «بوی لیمو توی پشه‌بند» نوشته فرزانه نامجو است؛ این کتاب روایت زندگی آدم‌هایی است که برخلاف آلام و دردهایی که قلب‌شان را می‌فشرد به زندگی چنگ می‌اندازند تا حیاتی نو برای خود بیافرینند؛ هرچند گاه این لباس تازه به قامت گذشته‌های تلخ و دشوار باشد.

بوی لیمو توی پشه‌بند فرزانه نامجو

تنهایی وسیعی که بر جهان داستانی شخصیت‌ها سایه ‌گسترده، چنان تاریک است که برای فرار از آن ‌پناهگاهی جز خویشتن خویش نمی‌یابند. این خود گاه در هیات گذشته‌ای دردناک و ازدست‌رفته و عشقی نافرجام نمود می‌یابد و گاه به صورت فرزند هنوز به‌دنیا نیامده‌ای که دلهره‌ مرگ نابهنگامش مادر را بر دوراهی عقل و احساس ناشی از باورهای خرافی مردد می‌کند. به‌بیانی دیگر، آدم‌ها در این سیزده روایت، خود را گم‌کرده‌اند و در نگاهی جزیی‌تر زن درونی خود و سرچشمه‌ زایش و زندگی را از دست داده‌اند، این مساله درمورد راویان مرد نیز مصداق دارد. زن‌هایی که گرچه آتش عشق را در آنان شعله‌ور می‌سازند و گاه با آنها در یک منزل زندگی می‌کنند (داستان فهیم خانوم و داستان من، محو و مادرم) اما همچنان در ساحت خیال زنده‌تر و جاندارترند. از همین روست که در داستان‌هایی که روایتشان را مردان بر عهده دارند، زن‌ها همیشه دور از دسترسند و مردها برای درک وجود آنها به خیالات متوسل می‌شوند، گویی با درونی‌کردن خاطراتشان مرز میان خیال و واقعیت را برداشته و برای همیشه معشوق را از آن خود می‌کنند. انتخاب پایانی کاراکتر «ممدسیاه» غلام و نوکر خانه‌زاد ارباب که دل در گرو زن کیومرث‌خان دارد از همین قسم است.

آنیمای از دست‌رفته، مولفه‌ مشترک تمامی داستان‌هاست. زنانگی‌ای که شخصیت‌ها گاه برای دستیابی به آن اشتباهات مهلک گذشته را دوباره مرتکب می‌شوند. در داستان «آذر راوی این داستان نیست» آذر که سال‌ها پیش، به دلیل خودخواهی‌های رضا از طرف او رانده‌شده، حالا با یک تلفن عزم جزم می‌کند تا او و دخترهایش را ببیند. در روایت این داستان که نویسنده از شگرد قاب در قاب بهره برده، گرچه رفتار آذر خواننده و نویسنده‌ داستان را شگفت‌زده می‌کند، اما با کمی تامل می‌توان به این نکته پی‌برد که نویسنده خود در گرفتن این تصمیم نقشی مهم ایفا کرده؛ زیرا با مسکوت‌گذاشتن میانه‌ داستان، سی‌سال زندگی آذر را به دست فراموشی سپرده و تلویحا به این نکته پرداخته که آذر تنها زمانی زیسته که نامی از رضا در زندگی‌اش وجود داشته و بدین‌ترتیب هویت زنانه‌ خود را در کنار او می‌یافته ‌است.

در داستان «کفش‌های ورنی» اما زنانگی در ساحتی نمادین به صورت کفش‌هایی سیاه و ورنی نمود می‌یابد. پری که از صدایی جادویی و چشم‌های تاثیرگذار برخوردار است پس از رسیدن به سن بلوغ به راز عجیبی درباره‌ خود پی‌می‌برد. او که با تردید و دودلی بر لبه‌ پرتگاه هویت خود گام برمی‌دارد، گاه در گالری نقاشی احمدنقاش می‌نشیند و گاه در جمع مردانی قرار می‌گیرد که او را از خود می‌دانند. پری از درد ماه‌به‌ماه زنانه چیزی نمی‌ماند و به تعبیر زنان محل دلوی است که ته ندارد. همین حرف‌هاست که پری را وامی‌دارد تا کفش‌های سیاه ورنی موردعلاقه‌اش را که چشم‌ها را تا پیش از این به او خیره می‌کرد، به زهراخاتون، دلاک محل، ببخشد؛ زیرا که در کنه ذهن او هویت یک زن با دلبری نمود می‌یابد و پری خود را پس از کشمکش‌های بسیار فاقد این ویژگی می‌داند.

این البته روایت و برداشت راوی است، دوست دیرین پری که حالا، پس از سال‌ها و در پی فراموشی پری، با بازگرداندن کفش‌های ورنی درصدد آشتی پری با زنانگی‌اش است. گرچه راوی، دلیل این کار را وصیت زهراخاتون می‌داند اما ناگفته پیداست که عامل اصلی فراموشی پری است؛ زیرا که بعید است پری به دلیل فراموشی بتواند عامل افشای راز خود (راوی) را به‌خاطر آورد، اما ممکن است دیدن کفش‌های زنانه بتواند حرکت و رفتاری را در پری زنده کند که راوی را به دنیای گذشته پیوند دهد. مجموعه «بوی لیمو توی پشه‌بند» روایت شوروشوق‌های گم‌شده‌ زندگی‌هایی است که راویان خسته‌ امروز در دالان‌ها و هزارتوهای اتفاقات تلخ‌وشیرین گذشته و نیز در پس باورهای کهنه و قدیمی‌ای که در ناخودآگاهشان نفود کرده در پی آنند. اینان گرچه فرزندان دنیای امروزند، اما تنهایی حاصل از روابط آدم‌ها، آنها را از خود نیز بیگانه کرده و از همین روست که همواره برای نفسی آرامش به گذشته‌ ذهنی خود چنگ می‌‌اندازند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...