داستان با لهجه اصفهانی | اعتماد


«آدم‌های چهارباغ» 40 روایت کوتاه است از آدم‌های چهارباغ با محوریت زنی به اسم عادله دواچی. دواچی یعنی کسی که کهنه بچه می‌شوید اما آمدن ماشین لباس‌شویی کار و کاسبی همه دواچی‌ها را کساد می‌کند و عادله می‌شود نظافت‌چی هتل جهان. تقریبا همه روایت‌ها برخورد عادله است با آدم‌های مختلف و عشقی که بین او و احمد سیبی جاری است. البته آن وسط روایت‌هایی مثل روایت زاون قوکاسیان هم هست که ربطی به عادله ندارد.

آدم‌های چهارباغ علی خدایی

متن کوتاه پشت جلد کتاب، هم جامع است و هم مانع: «این کتاب تشکر ناچیز من است از شهری که خیلی دوستش دارم... یک روز به اصفهان گفتم:«تو مرا دوست داری؟» خندید و من سرایدار اصفهان شدم!» علی خدایی اصفهانی نیست ولی اصفهان و اصفهانی‌ها در داستان‌هایش حضور غالب و پررنگی دارند. او در داستان‌هایش آنقدر خوب ارمنی‌ها را توصیف می‌کند که شک می‌کنید ارمنی است و این سوال در ذهن‌تان شکل می‌گیرد که مگر می‌شود اسم یک ارمنی «علی» باشد؟

موضوع مناقشه‌برانگیز این مجموعه این است که متن‌ها داستان‌اند یا ناداستان. به نظرم داستان بودن روایت‌های کتاب همان‌ قدر شبهه‌ناک است که ناداستان بودنش. مهم‌ترین وجه افتراق داستان و ناداستان، عنصر تخیل است. دست ناداستان برای استفاده از تخیل مثل داستان باز نیست. مثلا نویسنده دیگر نمی‌تواند عادله دواچی‌اش را بفرستد روی تخت هتل بپر بپرکند و همه اصفهان را ببیند اما داستان و ناداستان، موضوع خدایی نیست. به قول خودش روی مرز اینها قدم زده تا به ‌نوعی به این شهر ادای دین کند.

این آدم‌ها هستند که به شهر و مکان- هر شهر و مکانی- هویت می‌دهند اما بعضی وقت‌ها هم این شهر است که به آدم‌ها هویت می‌دهد. می‌شود گفت این رابطه دوسویه است؛ ما جنگ و جنوب را با احمد محمود به یاد می‌آوریم یا بر عکس. با «کلیدر» همین رابطه بین خراسان و محمود دولت‌آبادی برقرار است. کم‌کم می‌شود گفت بدون داستان‌ها و روایت‌های علی خدایی هم نمی‌شود به اصفهان فکر کرد. همان‌طور که زاون خدابیامرز شمایلی بود از ترکیب سینما با اصفهان البته با حوزه تاثیری فراتر از اصفهان. نمونه متاخرش یوسف علیخانی است. وقتی او نوشتن از میلک را شروع کرد،کمتر کسی می‌دانست چنین جایی هم روی نقشه هست. جهان داستان‌های او بود که به میلک هویت داد و آن را بین مخاطبانش جا انداخت. میلکی که البته برساخته خود اوست و قطعا با میلک واقعی خیلی فرق دارد. چهارباغ خدایی هم برساخته خود اوست. هر کس دیگری هم می‌تواند چهارباغ خودش را به تصویر بکشد و اصلا کارکرد ادبیات همین است. خدایی به سینمای علی حاتمی اشاره می‌کند و اینکه همه تصویر تهران قدیم در حافظه جمعی ما برساخته اوست.

خدایی این روایت‌ها را در پاسخ به دعوت شهردار اصفهان برای توجه به شهر و گردشگری نوشته. چه اشکالی دارد حتی اگر این کتاب سفارش شهرداری باشد؟ وقتی سفارش‌ها رویکرد ایدئولوژیک و هژمونیک نداشته باشند، برای نهادهای قدرت چه تفاخری بالاتر از اینکه اسباب خلق آثار اصیل و ماندگار باشند؟

بررسی امکاناتی که «مکان» و «داستان» در اختیار هم می‌گذارند،کار جذابی است. به خصوص که اکثر اوقات، زبان و لحن‌ داستان بین گفتار و نوشتار در سیلان است و زمین تا آسمان با مقاله فرق دارد. اوج این بندبازی برای داستان‌نویس در دیالوگ‌نویسی است. این دیالوگ عادله دواچی را از صفحه 122 کتاب بخوانید:«اینجا خیلی خُبه پروین خانوم. از این کله تا اون کله چارباغ پیداست.گاهی عصرا اینجا کنار این ستون تکیه می‌دما و تماشا می‌کونم. آیا می‌شناسم، آیا نیمی‌شناسم، ننه‌ش کیس، آقاش کیس.گاهی توی اون لالوا خودما می‌بینم با تشتم. همسادمون می‌آد رد می‌شه که خیلی ساله رفته‌س بالا. شوما را هم دیدم. همون روزی که آقادون و نغمه خانوم اومدند. شوما جوون بودی، آقادون جوون بود، این نغمه خانوم دست شما و آقا را گرفته بود و راه می‌رفتید مغازه‌ها را تماشا می‌کردید.»

تقلید لهجه اصفهانی وسوسه‌کننده است. حتی اگر نتوانیم استادانه تقلیدش کنیم،کلمه‌ها و دیالوگ‌ها در همان بستر و پلتفرم‌ با لحن و لهجه اصفهانی در ذهن‌مان ادا می‌شوند. علی خدایی روی این حافظه و بستر و پلتفرم حساب کرده و دیالوگ‌هاش را با لهجه اصفهانی نوشته. حتی نترسیده که مخاطب از بعضی از کلمه‌ها و ضرب‌المثل‌هایی که در فرهنگ عامه اصفهان و اطرافش معنی دارد، سر در نیاورد. همین که منظور به خواننده منتقل شود،کافی است. خواننده کنجکاو اگر بخواهد، می‌گردد و معنی آنها را پیدا می‌کند.

آیا لهجه‌های دیگر مثل یزدی و کاشانی را هم می‌شود در داستان از قالب درآورد؟ می‌توان با مسیری که خدایی رفته روی حافظه مخاطب و پلتفرم و قالبی که از این لهجه‌ها در ذهنش شکل گرفته، حساب باز کرد یا باید به راه جدیدی فکر کرد؟

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

دختری نوجوان، زیبا و در آستانه‌ بلوغ است و به خاطر فقر خانواده‌اش در یک محله‌ بدنام زندگی می‌کند... خواهرش نیز یک زن بد نام است... با رسیدن به سن بلوغ باید کار خواهر بزرگترش را انجام دهد تا کمک خرج خانواده باشد... پسر یک راهب ریاکار بودایی است... عاشق میدوری می‌شود اما خجالت می‌کشد از اینکه عشقش را به میدوری اظهار کند؛ به‌رغم اینکه همانند سایر همبازیان خود به کار خواهر بزرگتر میدوری آگاه است ...
تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...