ساقیان و صوفیان میدان فردوسی | شرق


«فیروز جناه» شخصیت اصلی رمان «فیل‌ها» [اثر شاهرخ گیوا]، کارمند سابق چاپخانه بانک مرکزی، مطلقه، ثروتمند، باز‌مانده‌ای از خاندانی زمین‌دار در آذربایجان، ساکن یکی از محلات حوالی میدان فردوسی یا به‌قول خودش «علاء‌الدوله»، در خانه‌ای درندشت و قدیمی تنهای تنها داستان پاییزی‌اش را باز می‌گوید. فیروز جناه، هر‌قدر در زندگی این سال‌های ما آدمی آشنا باشد، در ادبیات داستانی ما کم‌نظیر است. این است که «فیل‌ها» در خوانش نخست، کتاب سهل و ممتنعی به نظر می‌رسد.

فیل‌ها شاهرخ گیوا

رمان در دو سطح متفاوت روایت پیش می‌رود. سطح نخست، اول‌شخص است و در متن با فونتی ریز، ماجرا را از زبان فیروز بازگو می‌کند و سطح دوم که با فونت درشت درج شده است ماجراها را از بان راوی دانای‌کل محدود به شخصیت شرح می‌دهد. در بدو امر، سوالی که مطرح است تمایز دو راوی اول شخص و دانای کل محدود است. بین این‌دو به‌جز صرف صیغه افعال چه تفاوتی وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوال لازم است گوشه‌ای از سیر وقایع را مرور کنیم. فیروز جناه که گفتیم در چاپخانه بانک مرکزی شاغل بوده، یک‌روز به سرش می‌زند تا با تغییری ناچیز اسکناس‌های زیر‌چاپ را دستکاری کند. در ادامه از کارش دست می‌کشد و زندگی خود را وقف یافتن اسکناس‌های دستکاری‌شده می‌کند. و این تازه آغاز ماجراست. تدریجا نظرش به نوشته‌ها و کلمات روی اسکناس‌ها جلب می‌شود. تنهایی و تمکن مالی دست‌به‌دست هم می‌دهد تا فیروز جناه را به کلکسیونر اسکناس‌هایی تبدیل کند که هرکدام حاوی متن، جمله یا کلمه‌ای است. در این بین، با زنی به نام عطیه آشنا می‌شود که از همان آغاز رمان می‌دانیم خود را از سقف مرغداری‌اش کشته است. از منظری دیگر می‌توان به طرح این فرضیه پرداخت که شخصیت اصلی «فیل‌ها»، پول است.

در جهان فیروز جناه پول‌ها به دو دسته تقسیم شده‌اند. اول پول‌هایی که در گردش‌اند و مردم با آنها داد‌و‌ستد می‌کنند و دوم پول‌های منقوش و مکتوبی که به کار مجموعه عجیب‌و‌غریب جناه می‌آیند و به‌دلیل متنی که بر آنها افزوده‌اند از مابقی پول‌ها ممتازاند. هم از این‌رو است که فیروز جناه در برابر پول دو رفتار کاملا متفاوت پیش می‌گیرد. از یک‌طرف او نواده «خسیس» مولیر است. وجه اشتراک این‌دو در این است که پول را نشانه و میانجی گردش ثروت نمی‌پندارند و هر دو شیفته انباشت‌اند. اما فیروز جناه فقط به پول‌هایی که بر آنها چیزی نوشته‌اند، تعلق‌خاطر دارد. به بیان ساده‌تر، نوشته روی پول‌ها در نظر او رگه‌ای از ادبیات را در خود مستتر دارند. نیازها، دلتنگی‌ها، دعاها و عشق‌های آدم‌های از همه‌‌چیز ‌محروم و ‌جدا‌افتاده روی این اسکناس‌ها نقش بسته است و دست‌به‌دست می‌چرخد. در رمان می‌خوانیم که پدر فیروز، مصحح متون کهن بوده است و حتی در لحظه مرگ هم گرفتار یکی از شبهات و ابهامات بیتی از غزل حافظ بوده است. پدر جناه کمی قبل از مرگ از پسرش می‌خواهد تا همه کتاب‌های او را از جلوی چشمش دور کند. از چشم پدر فیروز هر متنی متعلق به خواننده است، زیرا در‌نهایت هر مخاطبی کتاب را به شیوه خود می‌خواند و تصحیح متن به معنای ارجاع آن به نیت نویسنده غیرممکن است. فیروز کتاب‌ها را به زیرزمین می‌برد. هرچند از کتاب‌ها دوری می‌گزیند، کلمات دست از سر او برنمی‌دارند و به شکل متن‌های روی اسکناس‌ها زندگی‌اش را ویران می‌کنند. تا اینجای داستان اگر فیروز جناه نواده خسیس مولیر یا شایلاک شکسپیر باشد، در نیمه دیگر از شخصیتش فرزند دون ژوان است. زندگی روزمره شخصیت اصلی رمان به‌نحوی است که مثل ریگ پول خرج می‌کند و تصمیم دارد تا تمام ثروت آباواجدادی خود را هدر بدهد. در یکی از فصل‌های جذاب رمان، فیروز جناه به رستورانی گران‌قیمت در تجریش می‌رود. اما پیش از آنکه وارد سالن غذاخوری شود، شبح مارکس را می‌بیند. دستپاچه همه پول‌های خود را به دربان رستوران می‌بخشد.

راوی از ذهنیت پرورده و توامان افسون‌شده‌ای برخوردار است. او پیشخدمت‌های رستوران را شبیه به مسیح نقاشی کلاسیکی می‌بیند و به ابتذال زندگی‌اش هنر تزریق می‌کند. در طرف دیگر معادله ذهنی راوی، پول معمولی حائز هیچ ارزشی نیست. «فیل‌ها» داستان بی‌بدیلی در این سال‌های رکود ادبیات به‌شمار می‌آید. هرچند اگر نویسنده دقت‌نظر به خرج می‌داد چه‌بسا یکی از نمونه‌های درخشان روایت معاصر را به دست داده بود. در سیر روایت، بی‌دقتی و اهمال‌های پراکنده‌ای به چشم می‌خورد که یک نمونه‌اش ماجرای خرابی شوفاژخانه او است. راوی در تمام کتاب از سرما می‌لرزد و با پتو در خانه‌اش می‌چرخد و قطعات خاطره‌های پس‌و‌پیش خود را کنار هم می‌چیند و به جان تاسیسات‌چی بد‌و‌بیراه نثار می‌کند. راوی که به‌قول خودش در زمهریر‌خانه‌اش بدون پتو نمی‌تواند جایی برود، به‌یکباره بعد از استحمام متوجه می‌شود که بخار آب داغ همه‌جا را فرا‌گرفته است؟! از این جنبه‌ها با اغماض می‌توان گذشت و چیزی از خاص‌بودن روایت کم نمی‌کند. فیروز جناه در شخصیت‌پردازی پیچیده «فیل‌ها» شبیه به دوقلوی به‌هم‌چسبیده‌ای است که هم دون ژوان ولخرج و شادخوار است و هم «خسیس» که از انباشت پول به هیچ روی خسته نمی‌شود. در بخشی از رمان، فیروز و عطیه از اسکناس‌های سال پنجاه‌و‌هفت سخن به میان می‌آورند.

«مرگ بر شاه» با «شاه» وارونه روی اسکناس‌های آن سال یکی از علایق فیروز کلکسیونر است. برای عطیه سوال پیش آمده که چرا فیروز نسبت به این اسکناس‌ها این‌قدر ولع دارد. و مگر وجود یکی از این اسکناس‌ها در مجموعه او کافی نیست. فیروز در جواب برای عطیه توضیح می‌دهد که هر‌کس بر‌حسب آمال و آرزوهای آن زمان خود این شعار را روی اسکناسش نوشته است. بنابراین «مرگ بر شاه» هیچ دو اسکناسی شبیه به هم نیست. این پاسخ فیروز دربافت روایت، یادآور تلاش خستگی‌ناپذیر او برای تصحیح متون کهن است. پدر فیروز تا دم مرگ با چند کتاب و یک مداد سیاه در پی آن است تا بداند نسخه تصحیح قزوینی مصرع «ساقی بیا که شد قدح لاله پر ز می» درست‌تر است یا تصحیح شاملوکه مصرع را به شکل «صوفی بیا که شد قدح لاله پر ز می» ضبط کرده است. این اختلاف در نسخ عینا شبیه به معضل فیروز جناه با پول‌های کلکسیونش است. فیروز درست مثل مصرع حافظ در نظر پدر محتضرش نمی‌داند که «قدح پر ز می» پول‌های بادآورده‌اش را باید به چشم ساقی ببیند یا صوفی. همین‌جاست که شاید حد ممیزه راوی اول شخص و راوی سوم شخص دانای کل را درک می‌کنیم. این‌دو در وقفه مختصر میان دو سیاق از روایت مدام بین صوفی و ساقی جا عوض می‌کنند. در خاتمه، «فیل‌ها» چه ساقی‌نامه باشد چه صوفی‌نامه، به خواندنش می‌ارزد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در قرن بیستم مشهورترین صادرات شیلی نه استخراج از معادنش که تبعیدی‌های سیاسی‌اش بود. در میان این سیل تبعیدی‌ها چهره‌هایی بودند سخت اثرگذار که ازجمله‌ی آنها یکی‌شان آریل دورفمن است... از امید واهی برای شکست دیکتاتور و پیروزی یک‌شبه بر سیاهی گفته است که دست آخر به سرخوردگی جمعی ختم می‌شود... بهار پراگ و انقلاب شیلی، هردو به‌دست نیروهای سرکوبگر مشابهی سرکوب شده‌اند؛ یکی به دست امپراتوری شوروی و دیگری به دست آمریکایی‌ها ...
اصلاح‌طلبی در سایه‌ی دولت منتظم مطلقه را یگانه راهبرد پیوستن ایران به قافله‌ی تجدد جهانی می‌دانست... سفیر انگلیس در ایران، یک سال و اندی بعد از حکومت ناصرالدین شاه: شاه دانا‌تر و کاردان‌تر از سابق به نظر رسید... دست بسیاری از اهالی دربار را از اموال عمومی کوتاه و کارنامه‌ی اعمالشان را ذیل حساب و کتاب مملکتی بازتعریف کرد؛ از جمله مهدعلیا مادر شاه... شاه به خوبی بر فساد اداری و ناکارآمدی دیوان قدیمی خویش واقف بود و شاید در این مقطع زمانی به فکر پیگیری اصلاحات امیر افتاده بود ...
در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...