پژوهشی نو درباره اعراب پیش از ظهور اسلام | ایبنا


کتاب «در میان امپراتوری‌ها؛ عرب‌ها، رومیان و ساسانیان در عهد باستان متاخر» [Between empires : Arabs, Romans, and Sasanians in late antiquity] نوشته گرگ فیشر [Greg Fisher] با ترجمه مهناز بابایی دومین کتاب از مجموعه ایران در عهد باستان متاخر است که از سوی نشر حکمت سینا منتشر شده است.

نقش و جایگاه عرب‌ها در مواجهه با دو امپراتوری روم و ساسانی
در میان امپراتوری‌ها پژوهشی درباره جنبه‌ای از تاریخ خاور نزدیک در عهد باستان متأخر است که اغلب نادیده گرفته شده است. گرگ فیشر در این کتاب به یک مشکل تاریخی جالب توجه یعنی هویت نقش و جایگاه عرب‌ها در مواجهه با دو امپراتوری روم و ساسانی قبل از ظهور اسلام پرداخته است. با توجه به پژوهش‌های اخیر تعدادی از محققان فیشر گروه‌هایی از عرب‌ها را که معمولاً با نام‌های جفنیان نصریان و حجریان شناخته می‌شوند در چارچوب مباحث جاری درباره تاریخ و فرهنگ عهد باستان متأخر و نیز مباحث گسترده‌تر تاریخی همچون چگونگی شکل‌گیری دولت‌ها در خاور نزدیک باستان قرار داده است.



وی با استفاده از منابع تطبیقی مربوط به سایر ادوار و دیگر رشته‌های علوم اجتماعی وابسته رویکردهای مفیدی را در خصوص چگونگی برخورد با منابع تاریخی پراکنده و چالش برانگیز ارائه داده است. کتاب در میان امپراتوری‌ها به این پرسش اساسی می‌پردازد که چگونه نصریان و جفنیان در طول زمان به شکلی فزاینده در فرهنگ و حیات سیاسی و دینی امپراتوری‌های حامی خود ادغام شدند این پژوهش همچنین بر پیامدهای چنین ادغامی که موجب افزایش تأثیر سیاسی و فرهنگی نخبگان عرب شد، تأکید کرده و نتیجه می‌گیرد رابطه متقابل با امپراتوری روم نقشی اساسی در کمک به پایه‌گذاری مفاهیم بعدی درباره هویت عربی داشته و به دنبال آن جهان عهد باستان متأخر برای درک ما از آنچه امروزه خاورمیانه خوانده می‌شود اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

تخریب حجم غم‌انگیزی از میراث فرهنگی
یکی از مضرترین تأثیرات جنگ در خاورمیانه امروزی تخریب حجم غم‌انگیزی از میراث فرهنگی است که به ویژه مردم سوریه را از میراث مشترک عمیق و ملموسی از پیشینه تنوع سیاسی و کثرت گرایی مذهبی در این سرزمین‌ها محروم ساخته است. در میان امپراتوری‌ها مطالعه‌ای درباره رقابت سیاسی و راه‌های اعمال قدرت امپراتوری توسط نایبانشان در مرزها است. اما این کتاب در عین حال راوی انواعی از اشتراکات تنوع و تکثر است که برهه‌هایی از تفاهم بشری را رقم زده‌اند و به ما امکان می‌دهند عهد باستان متأخر را ورای روایت جنگ رنج و بیماری بررسی کنیم. یکی از حیرت‌انگیزترین مثال‌ها در این باره کیش سرگیوس مقدس شهید مسیحی است که زیارتگاه اصلی او در الرصافه سرگیو پولیس در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب رقه امروزی قرار داشت.

سرگیوس مورد احترام امپراتوران روم و شاهان ایرانی بود، به هیچیک از فرقه های مسیحیان تعلق نداشت و در میان مردمان عرب هلال حاصلخیز محبوب بود. تئوفیلاکت سیموکاتای مورخ معتقد بود که سرگیوس «تأثیرگذارترین قدیس در ایران بوده است در حقیقت وی آنچنان محبوب شد که خسر و دوم شاه ایران (۵۹۰-۶۲۸ به نیت بارداری همسر مسیحی اش شیرین هدایایی را به سرگیو پولیس الرصافه فرستاد و حتی اسقف تکریت، احودمه، زیارتگاهی به رقابت در عراق بنا کرد چنین روابطی می‌توانستند تا حدودی اختلافات را خنثی کنند و حتی در مواردی جنگ‌ها را متوقف کنند.

بازسازی تاریخ عرب‌های متحد با ایرانیان و رومیان
تاریخ عرب‌ها در پیش از اسلام یکی از موضوعات جذابی است که تاکنون بسیار کمتر از آن چیزی که شایسته آن بوده مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است نگاهی به آثار پژوهشی چه در قالب کتاب و چه مقاله که در باب این موضوع به زبان فارسی انتشار یافته است نشان می‌دهد همچنان جای کار در این زمینه بسیار است. تاکنون بیشتر آثاری که در این زمینه نگاشته شده‌اند تکیه خود را بر منابع دوران اسلامی و متأخر نهاده‌اند که همگی، سده‌ها پس از گسترش اسلام در منطقه خاور نزدیک به رشته تحریر درآمده‌اند. از این حیث، کتاب در میان امپراتوری ها دارای جایگاهی ویژه است.

نویسنده این کتاب گرگ فیشر بر خلاف محققان پیشین برای بازسازی تاریخ عرب‌های متحد با ایرانیان و رومیان در پیش از اسلام به شکلی تعمدی منابع دوران اسلامی را کنار نهاده است و آن گونه که خود چندین بار در کتاب حاضر متذکر شده تلاش کرده است که با استفاده از منابع پیش از اسلام به تصویری واقعی از تاریخ این گروه از عرب‌ها نزدیک شود. این منابع اگرچه از لحاظ کمی بسیار ناچیز و انگشت شمارند، اما از لحاظ کیفیت نسبت به منابع دوران اسلامی از ارزش بسیار بالاتری برخوردار هستند. از دیگر نکات بارز پژوهش فیشر رویکرد او نسبت به منابع است. او برای رسیدن به پاسخ پرسش‌هایش در این پژوهش خود را محدود به منابع مکتوب نکرده است.

جنبه‌های قابل توجه جهان رومی در عهد باستان متأخر
کتاب در میان امپراتوری‌ها در حقیقت بررسی سیاست رومیان در غایت قدرت ایشان با تمرکز بر رابطه رومیان و متحدان عرب آنها در قرن ششم میلادی است. از دیدگاه رویکرد امپراتوری در قبال بربرها و تأثیرات کوتاه مدت و بلند مدت سیاست‌های امپراتوری این پژوهش بیشتر به آنچه که در منابع معاصر از درون و اطراف امپراتوری روم درباره عرب‌ها و به ویژه عرب‌های جفنی یافت می‌شود و نتایجی که ممکن است از این منابع حاصل شود پرداخته است. گرچه دامنه موضوعات مطرح شده در فصل آخر کتاب با تاریخ قرن هفتم میلادی و اشغال اولیه سوریه و سایر مناطق خاور نزدیک به دست عرب‌های مسلمان در ارتباط است موضوع این تحقیق درباره دیدگاه بسیار خاصی است که منابع متأخر اسلامی نسبت به گذشته ارائه می‌دهند. امروزه قرار دادن عرب‌های جفنی و سایر گروه‌های عربی که در این کتاب از آنها یاد شده در مباحث و نقشه‌های مطالعات تاریخی امپراتوری روم مورد نیاز است.
هدف اصلی این کتاب ارائه پژوهشی در خصوص جنبه‌های قابل توجه جهان رومی در عهد باستان متأخر است که غالباً کمتر به آن پرداخته شده است.

این پژوهش تحولات روابط در حال تکوین میان دو امپراتوری غالب در خاور، نزدیک یعنی رومیان و ایران ساسانی و متحدان برجسته عرب ایشان یعنی جفنیان و نصریان را تحلیل می‌کند. کتاب حاضر بر آن است تا بررسی کند که چگونه اعضای این دو گروه با تکیه بر الگویی از روابط نزدیک‌تر بین مرکز و حاشیه، به طور فزاینده‌ای در جنبه‌های زندگی فرهنگی، سیاسی و مذهبی دو امپراتوری در زمانی تقریباً مصادف با سال ۶۰۰ میلادی، ادغام شدند. یکی از نتایج بسیار شاخص این روند شکل‌گیری میزان قابل توجهی از احساس تفوق منزلت و اعتماد به نفس در میان این گروه‌های عرب است که در فعالیت‌ها و همچنین نگرش آنها نسبت به اربابانشان مشاهده می‌شود. بخش‌هایی از اطلاعات برجای مانده در گزارش‌های تاریخی و ادبی معاصر با آن روزگار از جمله کتیبه‌ها و شواهد باستان‌شناختی به عنوان شاخصی برای شناخت این تغییر هویت عمل و زمینه ای برای ارزیابی این مسئله ایجاد می‌کنند که چگونه می‌توانیم از نقش و هویت دو گروه از برجسته‌ترین عرب‌ها در جهان عهد باستان متأخر و پیش از ظهور اسلام آگاه شویم در پژوهش پیش رو چنین استدلال می‌شود که عوامل محرکه روابط گروه‌های عرب و امپراتوری‌ها از اهمیتی اساسی در شکل‌گیری هویت‌هایی مستقل برای جفنیان و نصریان، در عهد باستان متأخر، برخوردار بوده است.

جایگاه و چگونگی قرارگیری جفنیان و نصریان
این مطالعه با هدف مشارکت در زمینه‌های مختلف پژوهشی و به چالش کشیدن دیدگاه‌های مشکل‌ساز سنتی درباره متحدان عرب رومیان و ساسانیان و با تکیه بر بسترهای امیدوار کننده تحقیقی که توسط رابرت هویلند و مارک ویتو تعریف شده، شکل گرفته است. بخش اصلی این پژوهش ارائه تصویری متعادل‌تر و ظریف‌تر از جایگاه و چگونگی قرارگیری جفنیان و نصریان در میان مضامین گسترده‌تر تاریخ عهد باستان متأخر در خاور نزدیک و همچنین در چارچوب‌های تاریخی دیگر مانند قدرت مرکزی و قدرت‌های پیرامونی آن؛ مثلاً، روابط بین امپراتوری‌های غالب و گروه‌های حاشیه‌ای آنهاست. همچنین هدف دیگر این پژوهش آن است که نشان دهد اهمیت یافتن برخی از جنبه‌های شکل‌گیری هویت عرب‌های مسلمان در دوره‌های بعد، از جمله ارتباط بین زبان عربی و طبقه ممتاز جامعه ظاهراً ریشه در جهان رومی عهد باستان متأخر داشته است. هدف کتاب این است که با تأکید بر اهمیت «عهد باستان متأخر» برای درک بهتر از فرایندهای تاریخی که قرنها به طول انجامیده، حوزه پژوهشی پویا و خلاقی را ارائه دهد که ریشه‌های جهان معاصر را در بافت باستانی آن جست و جو می‌کند.

حفاظت از جایگاه سیاسی نخبگان جفنی و نصری
فصل مقدمه کتاب درباره پیش زمینه اساسی فصل‌های تحلیلی بحث می‌کند؛ هر یک از این فصول بر یک جنبه خاص از رابطه رومیان با جفنیان و ساسانیان با نصریان و گه گاه حجریان و پادشاهی حمیری در جنوب عربستان بنا شده است.

فصل دوم کتاب به جریان مسیحی شدن عرب‌ها در حاشیه امپراتوری روم و مشارکت آنها در چشم‌انداز مذهبی جهان عهد باستان متأخر می‌پردازد. این بخش نشان می‌دهد که بسیاری از ناظران معاصر با آن دوره چنین می‌پنداشتند که «تغییر دین» عرب‌ها یک نیروی تمدن بخش و تحریک کننده بود که می‌توانست اقوام حاشیه‌ای را به جهان نظام‌مند امپراتوری وارد کند در خصوص تجربه جفنیان، فرامتن متفاوتی پدیدار می‌شود و شیوه‌های استفاده حاکمان جفنی از فرصت‌هایی را نشان می‌دهد که مسیحی شدن در اختیارشان قرار می‌داد؛ آنها با این شیوه‌ها از مخاطراتی که ناگزیر همراه سیاست‌های کلیسای روم بود پرهیز می‌کردند. اما در مقابل نصریان از ایجاد تعهد نسبت به یک دین خاص خودداری می‌کردند. هر دو گروه به رغم دنبال کردن راهبردهای مختلف به نتایج مشابهی دست یافتند و توانستند از بسیاری از مشکلاتی که بخشی از محیط مذهبی ناپایدار در قرن ششم گرفتار آن بود فرار کنند. این توانایی در حفظ یک موضع میانه و بدون ایجاد تعهدی غیر قابل برگشت از اهمیت بسیاری در حفاظت از جایگاه سیاسی نخبگان جفنی و نصری برخوردار بود.

توجه به شواهد ادبی کتیبه‌ای و برخی منابع باستان‌شناختی
فصل سوم پیشرفت سیاسی جفنیان و نصریان را از چندین منظر با جمله ادغام بربرها در امپراتوری روم در عهد باستان متأخر، مورد بررسی قرار می‌دهد در این بخش همچنین مثال حجریان مرکز عربستان برای تاکید بر روندهای تحلیل شده به کار رفته است. این فصل نشان می‌دهد که چگونه حمایت دولت از افراد برجسته خاص قدرت سیاسی را حول خاندان‌های منفرد متبلور می‌ساخته است. این خانواده‌ها (جفنیان، حجریان و نصریان) بیشتر قدرت خود را از حمایت‌های مالی دولت بر مسند به دست می‌آوردند. این نوع از تمرکزگرایی همچنین باعث بهبود عملکرد پیوندها بین تابع و متبوع می‌شد. در این فصل به شواهد ادبی کتیبه‌ای و برخی منابع باستان‌شناختی توجهی خاص شده است که نشان می‌دهد چگونه جفنی‌ها در دنیای نخبگان عهد باستان متأخر روم ادغام شدند. در عین حال این بخش نشان می‌دهد که چگونه ادغام در دو امپراتوری یک نتیجه احتمالاً ناخواسته را احساس فزاینده استقلال سیاسی و دیپلماتیک برای جفنیان و نصریان در ربع آخر قرن ششم میلادی به وجود آورد. روند کلی کار در یک طرح کلی‌تر از روابط حاشیه‌ای در خاور نزدیک واقع شده است و نشان می‌دهد که چگونه جفنیان و نصریان می‌بایست در مسائل گسترده‌تر تاریخی مشارکت داده شوند.

ظهور زبان عربی در کتیبه‌های نخبگان عرب
فصل چهارم، آخرین بخش از سه فصل موضوعی پیشین است. در فصل مزبور این سؤال بسیار مسئله ساز بررسی می‌شود که آیا زبان عربی، پیش از ظهور اسلام و فتوحات مسلمان‌ها در خاور نزدیک که رابطه بین زبان و هویت را وارد مسیر تازه‌ای کرد، به عنوان شاخصی برای هویت قومی عمل می‌کرده است یا خیر در این فصل شواهد مربوط به زبان عربی عتیق، از جمله سه کتیبه به زبان عربی در قرن ششم و همچنین شواهدی از شعر شفاهی مورد بحث قرار گرفته است. همچنین در این بخش به کتیبه نماره و عبارت مشکل سازش ملک همه عرب (ها)» پرداخته شده است. پاسخ دادن به سؤال مطرح شده در ابتدای فصل امکان‌پذیر نیست اما پرداختن به میزان اهمیت تحولات زبانی متعدد در درون دغدغه‌های گسترده سیاسی که پیش‌تر مورد بحث قرار گرفته بود سازنده است. ظهور زبان عربی در کتیبه‌های نخبگان عرب رواج شعر عربی و همچنین تکامل رسم‌الخط عربی پیش از اسلام احتمالاً در موازات با رشد قدرت سیاسی گروه‌های نخبه عرب از جمله جفنیان به بهترین شکل درک می‌شود.

فصل پنجم در حقیقت پیش زمینه‌ای برای نتیجه‌گیری کتاب فراهم می‌سازد و دلایل متعدد تبعید جفنیان و اعدام آخرین رهبر نصریان را تجزیه و تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه استراتژی‌های سیاسی سنجیده شده آنها که به طور مداوم آنها را در وضعیتی بینابینی قرار می‌داد در نهایت باعث سقوط‌شان شد این استدلال همچنین در میان مباحث جاری گسترده‌تری در ارتباط با تداوم تغییر انهزام و زوال در عهد باستان متأخر جای می‌گیرد.

نخبگان عرب در چارچوب فرهنگی عهد باستان
در فصل ششم تحت عنوان نتیجه‌گیری نشان می‌دهد اگرچه جفنیان و نصریان هر دو شرکت‌کنندگانی فعال در رابطه‌ای پویا و دو طرفه بودند و توانستند فشارهای تحمیل شده از سوی امپراتوران متبوع خود را کنترل کنند رومیان و ساسانیان به ناچار جلوی رشد طولانی مدت آنها را گرفتند و هر دو گروه عرب سرانجام مغلوب حوادث شدند. با این حال ادغام یا اطاعت ناقص آنها با عمل کردن به عنوان توابع دو امپراتور و مبارزه در جنگ‌های ایشان در حالی که هم زمان اهداف خود را نیز دنبال می‌کردند به آنها حس داشتن هویتی قوی بخشید که عمدتاً از فعالیت‌های سیاسی شان مایه می‌گرفت از طریق مطالعه تاریخ جفنیان و نصریان می‌توان دید که چگونه نخبگان عرب از قبل از اسلام هویت خود را پرورش و خود را در چارچوب فرهنگی عهد باستان متأخر جای داده بودند. به علاوه، تاریخ این دو گروه منفعت نزدیک شدن به نخبگان عرب را از چند منظر وسیع تر مثلاً به عنوان تابعان امپراتوری یا شرکت‌کنندگان در روابط کهن دولت مرکزی با قدرت‌های پیرامونی در خاور نزدیک و جاهای دیگر نشان می‌دهد و روش‌های تازه‌ای را برای تجزیه و تحلیل منابع دشوار و پراکنده در اختیار ما می‌گذارد. گرچه ممکن است جفنیان و نصریان متحدان نظامی مهمی نبوده باشند، اما واضح است که به عنوان افرادی که گه گاه در دنیای مذهبی سیاسی و فرهنگی عهد باستان متأخر مشارکت می‌جستند، نقشی اندک اما با اهمیت در درون رشته‌های بیشمار در هم تنیده قرن ششم و جهان اسلام که پس از آن شکل گرفت ایفا می‌کردند.

دکتر گرگ فیشر (Greg Fisher) محقق کانادایی دوران باستان کلاسیک است. وی پیش از بازگشت به مدرسه چندین سال در دانشگاه مک گیل (مونترال، کبک) کار کرد. او D.Phil خود را به دست آورد. از کالج Keble در دانشگاه آکسفورد در سال ۲۰۰۸، و دانشیار در گروه تاریخ و کالج علوم انسانی در دانشگاه کارلتون (اتاوا، انتاریو) است.

کتاب «در میان امپراتوری‌ها؛ عرب‌ها، رومیان و ساسانیان در عهد باستان متاخر» نوشته گرگ فیشر با ترجمه مهناز بابایی در ۳۸۴ صفحه و قیمت ۴۶۰ هزار تومان از سوی نشر حکمت سینا منتشر شده است.