73 سال؛ 75 نخست‌وزیر | آرمان امروز
جابه‌جایی 75 نخست‌وزیر در طول 73 سال، واقعیتی عبرتآموز و تلخ است که نشانگر تاریخِ پرتنشِ جامعه ما و به تعبیرِ دکتر همایون کاتوزیان «جامعه کوتاه‌مدت و کلنگی» است. این تصویری کوتاه اما تامل‌برانگیز از کتاب «نخست‌وزیران ایران» اثر دکتر باقر عاقلی است. نکته آموزندهتر آنکه در روزگاری که این جابه‌جایی‌ها کمتر و ثبات بیشتر است، جامعه نیز از نظر همه شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی وضعیت بهتری دارد. اوج این ثبات به سال‌های دهه 1340 تا اوایل دهه 1350 بازمیگردد، موقعیتی که در تاریخ معاصر ایران دیگر هیچ‌گاه تکرار نشد، اگرچه همان دوران نیز وضعیت توسعه سیاسی مساعد نبود و فقدان توسعه چندجانبه و پایدار سبب شد که با بحران نفتی اوایل دهه 1350 شرایط شکننده به یکباره دگرگون شود و مداری دیگر از آشوب و بیثباتی آغاز شود.
از اینجا می‌توان پُل زد به سیرِ تاریخ‌نگاری ایرانی در یکصدسال اخیر. تاریخ‌نگاری ایرانی تا پیش از ورود به دوران جدید، سنتی کهن و درازدامن با ویژگیهای منحصربه‌فرد و مشترک با تاریخ‌نگاری در سایر جوامع پیشامدرن دارد؛ خصائصی چون نقلی‌بودن به‌جای رویکرد تحلیلی، دولتمحوری، قهرمانگرایی، تقدیرباوری و سیاستزدگی. به تعبیر روشنتر عمده تواریخ در دوران پیشامدرن عموما در دربار شاهان و ثروتمندان و قدرتمندان و به سفارش ایشان، توسط مورخانی مزدبگیر نگاشته میشد، روشن است که در این تاریخ‌نگاری سفارشی، مورخ اولا بیش از هر چیز حوادث و رویدادهای سیاسی را می‌بیند و گزارش می‌کند و سیر تحول دولت‌ها برای او اهمیت بیشتری دارد، ثانیا عمدتا به نامداران و اصطلاحا قهرمانان و شاهان و سرداران و فرماندهان توجه دارد، ثالثا بیشتر به‌نقل وقایع و رویدادها، آن‌هم رخدادهایی چون جنگها و کشورگشاییها و اقدامات سیاسی و... توجه دارد، رابعا روایت تاریخ با رویکردی تقدیرباورانه و در چارچوب داستانی با ابتدا و انتهای مشخص، بهگونهای صورت می‌گیرد که انگار جبر تاریخ از ابتدا قرار بوده به لحظه درخشان کنونی یعنی دوران مجد و شکوه شاه یا سسله کنونی، بیانجامد.
با طلیعه دوران جدید و ورود مردم به تاریخ، تاریخ‌نگاری هم دگرگون شده و مفروضات و رویکرد مذکور با چالشهای جدی مواجه شده. در ایران این اتفاق با انقلاب مشروطه رخ داد، یعنی وقتی در اثر فشارهای مردمی، تحولات بینالمللی، ضعف سیاسی و اتحاد نخبگان اقتصادی و روشنفکری و علمی سنتی، سلطنت مطلقه چندهزارساله ناگزیر از امضای سندی شد که قدرت نامحدودش را مشروط کند و بدینسان ایران پای در دورانی جدید گذاشت، روزگاری پرکشاکش و پرتنش که با گذشت صد‌وسیزده سال، کماکان تداوم دارد. هم‌سو با ورود مردم به تاریخ واقعی، تاریخ‌نگاری ایرانی نیز دچار چالشهای جدی شد، یعنی دیگر آن رویکرد سنتی با نگاه تقدیرباور و دولتگرا و قهرمانسالار، پاسخگوی توضیح واقعیت جاری نبود و نیاز به تغییر رهیافت بنیادین در موضوع و روش تاریخ‌نگاری احساس شد. احمد کسروی، مورخی که ربع قرن پس از تاریخ مشروطه پا به عرصه تاریخ‌نگاری گذاشت، به‌خوبی این ضرورت را احساس کرد و ازاین‌رو در اثر جاودانش یعنی «تاریخ مشروطه ایران» عرصه تازهای در تاریخ‌نگاری گشود و بازیگرانی جدید را به نمایش گذاشت: گمنامان تاریخ، مردم. پس از کسروی باید از فریدون آدمیت نام برد. آدمیت در نزدیک به سه دهه کار پژوهشی، برخی از مهم‌ترین رخدادها و جریانات عصر مشروطه را در نزدیک به ۲۵ کتاب تألیف کرد و از این بابت سهمی جدی در هدفمندساختن و نیز جهت‌دادن به تاریخ‌نگاری علمی ایفا کرد؛ از این‌رو او را پدر تاریخ‌نگاری نوین ایران نام نهاده‌اند.
باقر عاقلی (1308-1392)، حقوقدان، نویسنده، روزنامهنگار و مورخ معاصر، به‌رغم آنکه در عصر جدید ایران زیسته و در زمینه دانش و نگارش تاریخی نیز ید طولایی دارد، کماکان در چارچوب تاریخ‌نگاری سنتی ایرانی قرار می‌گیرد. این مورخ پرکار و دقیق که باستانی‌پاریزی، مورخ فقید معاصر، او را «آگاهترین و مطلعترین مورخ معاصر در زمینه شناخت رجال ایران در عصر قاجار و پهلوی» خوانده، صدها مقاله و 25 جلد کتاب ارزشمند در زمینههای مختلف چون تاریخ رجال سیاسی، تاریخ حقوق در ایران، حقوق، علوم سیاسی، تک‌نگاری تاریخی و... نگاشته است. اما به‌رغم این تلاشهای بیشائبه و ارزنده در زمینه تاریخ‌نگاری و ثبت وقایع و رویدادها شرححالها، دکتر عاقلی همچنان یک مورخ سنتی یعنی شرح‌حال‌نگار از سویی و معطوف به رجال نامدار از سوی دیگر است.
یک دلیل این امر شاید تحصیلات اصلی دانشگاهی دکتر عاقلی در زمینه حقوق از سویی و فعالیتهای مطبوعاتی او از سوی دیگر بوده. البته باقر عاقلی سال‌ها بعد با ترجمه چند کتابش به زبان انگلیسی و ارائه آن به دانشگاه میشیگان مدرک دکترای تاریخ از این دانشگاه گرفت. اما ردپایی از رویکردها و نظریههای جدید در تاریخ‌نگاری در آثار ایشان به چشم نمیخورد. نگاهی به عناوین برخی از آثار این پژوهشگر پرکار نشانگر اثباتی بر این ادعاست که او هم خود در تاریخ‌نگاری را عمدتا معطوف به نگارش مشاهیر، رجال، سیاستمداران برجسته و نخبگان سیاسی و اقتصادی کرده است، آثاری چون «شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی ایران در سه جلد»، «خاندانهای حکومتگر ایران»، «تیمورتاش در صحنه سیاست ایران»، «ذکاءالملک فروغی»، «مشاهیر و رجال»، «زندگینامه نصرتالدوله فیروز» و...
کتاب حجیم و ارزشمند «نخست‌وزیران ایران» یکی از مشهورترین آثار دکتر عاقلی است که تاریخ ایران بین دو انقلاب مشروطه و انقلاب 57 ایران را اینبار از خلال جانشینی نخست‌وزیران و صدراعظمها بررسی می‌کند. این کتاب با جستاری از نویسنده با عنوان «سرگذشت مشروطه» در حدود 26 صفحه، انگیزه خود را از نگارش تاریخ چنین بیان می‌کند: «نگارنده معتقد است تاریخ معاصر را باید در زمان خود نوشته و الگویی به دست آیندگان داد تا بعدها پس از به‌دست‌آوردن اسناد و مدارک دیگر در تکمیل آن بکوشند.» دکتر عاقلی در این مقدمه تحلیلی، سپس به مرور اجمالی وقایع عمده ایران در این بازه زمانی میپردازد و ضمن ترسیم نقشه کلی کتاب و ارائه چشماندازی کلی از این تاریخ هفتادوسه‌ساله، و روشن‌کردن موضع خودش نسبت به این تاریخ، میکوشد در بیان وقایع علل و عواملی نیز ارائه کند، برای نمونه او در بیان علل مشروطیت، ویژگیهای ایران در عصر مظفرالدینشاه را چنین خلاصه می‌کند 1. دیکتاتوری شاه و دربار، 2. فشار اقتصادی، 3. فقدان عدالتخانه، 4. بیبندوباری اقتصادی دربار و 5. باجگیری از مردم و سپس با اشاره به تحولات بینالمللی و آگاهی مردم و نخبگان فکری از این وقایع، صدور فرمان مشروطیت را نتیجه می‌گیرد.
فصول اصلی کتاب اما از صفحه 26 آغاز می‌شود، یعنی از دوران صدارت میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله، اولین نخست‌وزیر عهد مشروطه و در فصل بعدی سلطانعلی‌خان وزیرافخم دومین رئیسالوزرای مشروطه و... بدین‌ترتیب کتاب شامل 75 فصل است و با رعایت تقدم و تاخر زمانی، هر فصل به یکی از نخست‌وزیران ایران دوران مشروطه ایران تا انقلاب 57 اختصاص دارد. بر این اساس روشن است که فصول کتاب، متناسب با دوران صدارت آن نخست‌وزیر و عمر دولت و کابینه او، کم‌وزیاد می‌شود. برای نمونه فصل هفتاد‌ویکم یعنی سیزده سال نخست‌وزیری امیر عباس هویدا از اسفند 1342 تا بهار 1356، صد‌ودو صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده، درحالی دوران نخست‌وزیری رضا حکمت (سردار فاخر)، پنجاه‌وچهارمین نخست‌وزیر دوران مشروطه که تنها 6 روز (22 آذرماه تا 28 آذرماه 1326) به طول انجامیده، دو صفحه بیشتر نیست!
البته حجم فصول تنها به عمر تقویمی دولت‌ها مربوط نیست، بلکه کثرت وقایع و اهمیت سیاسی آن دوره نیز در میزان پرداختن به آن اهمیت دارد. برای نمونه دو دوره منقطع نخست‌وزیری محمد مصدق کمی بیش از دو سال طول کشیده، اما قریب به 100 صفحه از کتاب را به خود اختصاص می‌دهد، زیرا آشکار است که این دوره، نقطه‌عطفی تعیینکننده و حساس در ایران بین دو انقلاب است: اوج دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت و جنبش مردمی علیه استبداد و استعمار که درنهایت با کودتای دربار و مخالفان مصدق و آمریکا و انگلیس به سرنوشتی شوم ختم شد.
نویسنده در هر فصل ضمن اشاره به زندگی و پیشینه خانوادگی و اقدامات نخست‌وزیر مذکور، زمینه سیاسی و اجتماعی و شرایط جامعه را نیز توضیح می‌دهد و درنتیجه می‌توان کتاب را از ابتدا تا انتها به صورت روایت تاریخ سیاسی ایران بین دو انقلاب تلقی کرد. نثر کتاب روزنامهنگارانه است و شکل آن نیز همچنین، یعنی فاقد ارجاعات مستقیم و ارائه مستندات تاریخی به شکل دانشگاهی و تحقیقی. تنها در انتهای مقاله آغازین کتاب به اشخاصی که مستقیما و به صورت شفاهی از آنها اطلاعاتی آمده اشاره شده و در پایان کتاب نیز منابع و مآخذ آن ارائه شده است.
در داوری نهایی باید گفت که «نخست‌وزیران ایران»، اثری خوشخوان، جذاب، خواندنی که در قیاس با آثار مشابهی چون «از سید ضیا تا بختیار» (نوشته مسعود بهنود)، هم شمول بیشتری دارد و هم اطلاعات و دادههای موثق‌تر و مستندتر. نویسنده فقید کتاب، مهارت بالایی در نگارش آثار زندگینامهای و شرح‌حالی دارد، بخصوص آگاهی‌های فراوان و مستندی درباره نخبگان سیاسی ایران. از این حیث کتاب او منبع جامع و قابل اطمینانی برای همه محققان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران است، ضمن آنکه رویکرد نخبه‌گرای کتاب و تاکیدش بر روایت زندگی و اقدامات شخصیتها، به آن وجه عامهپسند و جذاب داده و مخاطب عمومی و علاقهمند می‌تواند آن را از ابتدا تا انتها به هدف مروری بر مهم‌ترین رویدادهای ایران بخواند.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
