مصایب جامعه‌شناسی دین در ایران | اعتماد
شهرکتاب مرکزی در روز سه‌شنبه هفته‌ای که گذشت، اقدام به برگزاری نشستی با موضوع «دین در آیینه پژوهش و نشر» کرد. این نشست با سخنرانی سعید طاوسی مسرور استاد تاریخ و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، محسن حسام مظاهری دانش‌آموخته و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی دین، جبار رحمانی پژوهشگر، نویسنده و استادیار رشته مردم‌شناسی و عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد. همچنین عظیم محمودآبادی دانش‌آموخته رشته فلسفه دین و نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و فلسفه دبیری این نشست را برعهده داشت.
طاوسی: اهمیت شیعه‌پژوهی در غرب
در ابتدای این نشست سعید طاوسی مسرور «مروری بر سیر مطالعات شیعی در غرب» داشت. او در سخنان خود به اهمیت شیعه‌پژوهی در غرب و چهره‌هایی نظیر ایتان کولبرگ، ویلفرد مادلونگ و... پرداخت. وی همچنین با اشاره به لیست بلند بالا و متنوع کتاب‌های مادلونگ در این حوزه و مقایسه آن با وضعیت جایگاه شیعه‌پژوهی در جامعه علمی- آکادمیک خودمان سعی کرد نشان دهد ما علی‌رغم اینکه در جامعه‌ای شیعی زندگی می‌کنیم چقدر در پرورش پژوهشگران و شیعه‌پژوهانی چون مادلونگ ناموفق بوده‌ایم. وی در همین رابطه به مطالعات گسترده مادلونگ در تاریخ و کلام شیعه امامی و زیدی اشاره و تصریح کرد وی سال‌ها در عراق و ترکیه زیسته و آثار او محصول جهد و تلاشی است که از این تجربه عمیق مطالعاتی برخاسته بود.
طاوسی همچنین متذکر شد که در حال حاضر شیعه‌پژوهی انحصاری به غرب ندارد و حتی ما در بخش‌هایی از شرق از جمله چین، ژاپن و حتی کشورهایی نظیر کره شاهد آن هستیم که به ویژه در سال‌های اخیر به این رشته توجه جدی شده است.
رحمانی: ضرورت گفتوگو با شیعه‌پژوهان غربی
جبار رحمانی دیگر مهمان این نشست بود که موضوع سخنرانی‌اش «ضرورت بین‌المللی شدن مطالعات شیعی در ایران» بود. او نویسنده کتاب «آیین و اسطوره در ایران شیعی» است که از جمله کتاب‌های مجموعه «سرو» در نشر آرما است.
سخنان رحمانی از دو قسمت تشکیل شده بود؛ بخش اول تاکید بر اینکه ما به دلایل عدیده‌ای نیازمند آن هستیم که بیش از پیش به مطالعات شیعه‌پژوهی مستشرقان غربی توجه کنیم. به باور وی آنها با نگاهی که از بیرون بر مناسبات فرهنگی و دینی ما می‌افکندند ای‌بسا نکاتی را ببینند و بیابند که از نگاهِ خودِ ما مغفول مانده باشد. بخش دیگر سخنان وی اما به امکاناتی اشاره داشت که مستشرقان، اسلام‌شناسان و شیعه‌پژوهان غربی از آن برخوردارند اما برای پژوهشگران مستقل ایرانی فراهم نیست.
رحمانی با اشاره به سخنان طاوسی مسرور درباره حضور مادلونگ در عراق و ترکیه گفت کسی مثل مادلونگ در کشوری دور از وطن خود، رها نشده بوده است و حتما از جانب متولیان علمی آلمان حمایت مالی می‌شده که او بتواند برای سال‌های طولانی مهاجرت کند و به تحقیقات علمی و آکادمیک خود بپردازد. درحالی که در کشور ما متاسفانه علی‌رغم اهمیت دین و صرف هزینه‌های بسیار برای آن اما چنین نگاهی به پژوهشگران مستقل وجود ندارد.
او همچنین تاکید کرد که پژوهشگر مستقل لزوما نگاه منفی به دین ندارد و ای بسا در مواردی با نوعی نگاه همدلانه به پژوهش در حوزه مراسم و مناسک مذهبی بپردازد. اما ظاهرا بخش‌هایی از جامعه دینی یا متولیان این حوزه حساسیت‌های ویژه‌ای دارند که چندان نمی‌پسندند این مسائل به صورت شفاف مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد.
محمودآبادی: کتاب فان‌اس، نمونه عالی یک پژوهش آکادمیک
عظیم محمودآبادی نیز با اشاره به سخنان رحمانی به تجربه یوزف فان اس. -کلام پژوهِ آلمانی معاصر- و چگونگی نگارش کتاب مهم او -که با عنوان «کلام و جامعه» به فارسی ترجمه شده- اشاره کرد. کتابی شش جلدی که فان‌اس از سال 1984 تا 1988 به تحقیق و سرانجام تالیف آن پرداخت و هزینه‌های مربوط به دوران مرخصی وی از دانشگاه، توسط «انجمن پژوهش آلمان» و «بنیاد فولکس واگن» تامین شد. این مجموعه شش جلدی تحت نظارت سید محمدرضا بهشتی استاد فلسفه دانشگاه تهران به فارسی ترجمه شده و تاکنون سه مجلد از آن به همت انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده است. «کلام و جامعه»، نمونه عالی یک پژوهش علمی و آکادمیک است که در عین حال نشان می‌دهد حمایت‌های دولتی از پژوهش‌های تخصصی و آکادمیک در حوزه دین چقدر در به ثمر رسیدن یک اثر عالمانه و دقیق موثر است. وی در ادامه افزود: معلوم است کشوری که برای شناخت بخشی از فرهنگ کشوری دیگر چنین هزینه‌هایی را متقبل می‌شود می‌تواند در سایر عرصه‌ها نیز به پیشرفت و توسعه نائل شود. اما متاسفانه ما نه برای شناخت فرهنگ‌های دیگر بلکه حتی برای شناخت فنی و آکادمیک فرهنگ خودمان در ابعاد مختلف نیز دچار انواع مسائل گاه دست‌وپا گیر و گاه پیش‌پا افتاده هستیم.
محمدرضا پویافر، عضو هیات علمی رشته جامعه‌شناسی، دیگر مهمان این نشست بود که موضوع سخنرانی وی «مسائل و چالش‌های تجربی مطالعات اجتماعی تشیع در ایران» بود. او نیز به انتقاد از بی‌تفاوتی ارگان‌های مختلف حاکمیتی در حمایت از پژوهش‌های مطالعات جامعه‌شناسی دین پرداخت و به حضور اخیرش -و همچنین سال‌های گذشته- در راهپیمایی اربعین اشاره کرد که از کمترین تسهیلاتی در این زمینه برخوردار نبوده و مخارج تمام این پژوهش‌های انجام یافته و منتشر شده -و سفرهایی که لازمه به سرانجام رسیدن آنها بوده- را از بودجه شخصی خودش تامین کرده است.
پویافر: هم پژوهشگر هم زائر
پویافر نویسنده کتاب «آیین نیکی» با عنوان فرعی «مطالعه جامعه‌شناختی خیرِ دینی در آیین پیاده‌روی اربعین» است که موضوع مطالعاتی وی مساله «زیارت» از نگاه جامعه‌شناسی دین به آن است. شاید ویژگی منحصر به‌فرد کتاب وی را باید در این دانست که در پژوهش‌های خود نوعی نگاه همدلانه به مقوله‌ای دارد که مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. وی علی‌رغم وفاداری به روش و نظم علمی و آکادمیک اما معتقد است می‌توان در عین مومن بودن به مناسک دینی از چارچوب‌های علمی و پژوهشی خارج نشد. چنانکه در مقدمه «آیین نیکی» نوشته است: «کتاب حاضر حاصل تجربه دوگانه‌ای از پژوهش و زیارت است. البته برخی جامعه‌شناسان با اطلاق چنین تعبیری به کار پژوهشی در موقعیت‌هایی همچون آیین پیاده‌روی اربعین مخالف‌اند و بر این باورند که فرد یا گروهی که در چنین میدان‌هایی حاضر می‌شود، یا زائر است یا پژوهشگر و نه هر دوی اینها. اما به نظر می‌رسد که موضوع ساده‌تر از چنین تفسیر تمایز بخشی است که این گروه از جامعه‌شناسان دارند. صورت مساله به سادگی از این قرار است که وقتی پژوهشگری با تعلقات دینی مشخص، در میدانی آکنده از عواطف و کنش‌های مرتبط با همان باورها حضور پیدا می‌کند و در مراسم زائران شرکت می‌کند و به زیارت حرمی می‌رود که همه زائران با هدف زیارت همان حرم به آنجا سفر کرده‌اند، ممکن نیست که فقط پژوهشگر باشد.»
حسام مظاهری: بی‌اقبالی پژوهش‌های جامعه‌شناسی دین در جامعه ما
آخرین سخنران این نشست اما محسن حسام مظاهری بود که دبیری مجموعه «سرو» در نشر آرما را برعهده دارد و مجموعه کتاب‌هایی که در حوزه جامعه‌شناسی تشیع در این نشر منتشر می‌شود تحت نظارت وی قرار دارد. او خود نویسنده سی‌امین جلد از این مجموعه نیز هست که انتشار آن سبب برگزاری این نشست شد.
«رسانه شیعه» با عنوان فرعی «جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیات‌های مذهبی در ایران» نخستین کتاب محسن حسام مظاهری است که به تصریح وی پرمخاطب‌ترین و البته پرحاشیه‌ترین اثری نیز بوده که تاکنون از وی منتشر شده است. کتابی که در سن 26 سالگی تالیف آن را آغاز کرده و برای اولین‌بار در سال 1387 توسط انتشارات «شرکت چاپ و نشر بین‌الملل» منتشر شده است. این کتاب حواشی متعددی داشته و در میان هیات‌های مذهبی، واعظان و مداحان، مخالفان و موافقانی را برانگیخته است. «رسانه شیعه» درحالی بعد از حدود پانزده سال توسط نشر آرما دوباره منتشر و روانه بازار کتاب شده که مولفش نسبت به مواردی از آن نگاه منتقدانه -یا دست‌کم متفاوتی- در مقایسه با سال‌هایی که آن را در دست تالیف داشته پیدا کرده است. اما از آنجایی که این اثر در طول سال‌های گذشته برای خود در میان مخاطبان پرشمارش تشخصی یافته است، مولف نیز ترجیح داده حرمت آن را نگاه دارد و از جرح و تعدیلش بپرهیزد.
او در ادامه اظهارات سخنرانان قبلی به مساله قلّت مخاطبان آثار پژوهشی از این دست اشاره کرد و بی‌تفاوتی ارگان‌های حاکمیتی و مذهبی را نسبت به انتشار چنین آثاری موجب شگفتی و تعجب خواند. به گفته وی ظاهرا در جامعه ما کسی ضرورتی برای انجام چنین پژوهش‌هایی احساس نمی‌کند! چراکه بخش سکولار جامعه اساسا این مساله مورد توجهش نیست و دغدغه‌ای نسبت به آن ندارد. بخش دین‌دار جامعه نیز به آنچه دارد بسنده می‌کند و نیازی در خود نمی‌بیند که بخواهد عقاید و باورهایی که به آنها اعتقاد می‌ورزد را مورد مطالعه و بازاندیشی قرار دهد. بخش حاکمیتی نیز گویی به این دست پژوهش‌ها با نوعی شک و تردید می‌نگرد و علی‌رغم اینکه اعتماد چندانی به پژوهشگران مستقل این عرصه ندارد ظاهرا احساس نیازی به اصل ضرورت انجام آن ندارد.
عظیم محمودآبادی نیز در ادامه با پیشامدرن خواندن نگاهی که در جامعه ما نسبت به دین وجود دارد، افزود: گاه به نظر می‌رسد در جامعه ما اساسا به دین صرفا به عنوان یک مقوله اعتقادی نگاه می‌شود، حال آنکه دین اولا بخش مهمی از فرهنگ اجتماعی ما در طول تاریخ بوده است، گذشته از آن اساسا «دین»، امروز در نهادهای دانشگاهی و آکادمیک جهانی یک سوژه به غایت مهم برای مطالعه و پژوهش است که صرف‌نظر از اینکه پژوهشگری به آن معتقد باشد یا نه، اما در موارد متعددی آن را موضوع پژوهش خود قرار می‌دهد.
محسن حسام مظاهری اما با توجه به جنبه دیگری از این مساله گفت: شاید این نگاه، ناشی از واکنش نسبت به پررنگ کردن بخش‌هایی از دین توسط نظام حاکم باشد که جامعه به نوعی با آن مساله پیدا کرده است و این برخورد را باید به نوعی برخورد واکنشی محسوب کرد.
البته سعید طاوسی نظر دیگری داشت و معتقد بود که اولا ذات کارهای پژوهشی به گونه‌ای است که نه باید و نه می‌تواند با آثار عمومی منتشر شده رقابت کند. ضمن اینکه اوضاع آنچنان هم سیاه نیست و می‌توان گفت جامعه علمی کشور اتفاقا به این نوع آثار بی‌توجه نیست و از جمله بارزترین نشانه‌های آن هم تجدید چاپ کتابِ «رسانه شیعه» است که از قضا موجب آشنایی وی با نویسنده را رقم زده است.
طاوسی مسرور: در حال حاضر شیعه‌پژوهی انحصاری به غرب ندارد و حتی ما در بخش‌هایی از شرق از جمله چین، ژاپن و حتی کشورهایی نظیر کره شاهد آن هستیم که به ویژه در سال‌های اخیر به این رشته توجه جدی شده است.
رحمانی: پژوهشگر مستقل لزوما نگاه منفی به دین ندارد و ای بسا در مواردی با نوعی نگاه همدلانه به پژوهش در حوزه مراسم و مناسک مذهبی بپردازد. اما ظاهرا بخش‌هایی از جامعه دینی یا متولیان این حوزه حساسیت‌های ویژه‌ای دارند که چندان نمی‌پسندند این مسائل به صورت شفاف مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد.
محمودآبادی: «کلام و جامعه» نوشته یوزف فان‌اس – کلام‌شناس آلمانی - نمونه عالی یک پژوهش علمی و آکادمیک است که در عین حال نشان می‌دهد حمایت‌های دولتی از پژوهش‌های تخصصی و آکادمیک در حوزه دین چقدر در به ثمر رسیدن یک اثر عالمانه و دقیق موثر است. معلوم است کشوری که برای شناخت بخشی از فرهنگ کشوری دیگر چنین هزینه‌هایی را متقبل می‌شود می‌تواند در سایر عرصه‌ها نیز به پیشرفت و توسعه نائل شود. اما متاسفانه ما نه برای شناخت فرهنگ‌های دیگر بلکه حتی برای شناخت فنی و آکادمیک فرهنگ خودمان در ابعاد مختلف نیز دچار انواع مسائل گاه دست‌وپاگیر و گاه پیش‌پا افتاده هستیم.
حسام مظاهری: ظاهرا در جامعه ما کسی ضرورتی برای انجام چنین پژوهش‌هایی احساس نمی‌کند! چراکه بخش سکولار جامعه اساسا این مساله مورد توجهش نیست و دغدغه‌ای نسبت به آن ندارد. بخش دین‌دار جامعه نیز به آنچه دارد بسنده می‌کند و نیازی در خود نمی‌بیند که بخواهد عقاید و باورهایی که به آنها اعتقاد می‌ورزد را مورد مطالعه و بازاندیشی قرار دهد. بخش حاکمیتی نیز گویی به این دست پژوهش‌ها با نوعی شک و تردید می‌نگرد و علی‌رغم اینکه اعتماد چندانی به پژوهشگران مستقل این عرصه ندارد ظاهرا احساس نیازی به اصل ضرورت انجام آن ندارد.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
