ساکنان خانه‌های عنکبوت‌دار | تاریخ ایرانی
تاریخ‌نویسان و پژوهشگران تاریخ جملگی براین باورند که جایگاه زن در تاریخ معاصر ایران از اواخر دوران قاجار و به دنبال نضج گرفتن نهضت مشروطه‌خواهی ایرانیان شناخته و البته به محل مناقشه تبدیل شد. اینکه جایگاه زنان در اجتماع آن روز ایران چگونه تعریف می‌شد و مقایسه زنان ایران با زنان فرنگ در پی سفرهای متعدد ایرانیان به غرب چگونه صورت می‌گرفت را شاید تنها بتوان از ورای کتب و مقالات و رسالات و البته سفرنامه‌های باقی مانده از آن دوران جستجو کرد.
پژوهشی سترگ که البته بر زمین نمانده و توسط مریم عاملی رضایی به سامان رسیده و به تازگی توسط نشر تاریخ ایران به بازار کتاب عرضه شده است. «سفر دانه به گل» عنوان این پژوهش است با این زیر توضیح: «سیر تحول جایگاه زن در نثر دوره قاجار ۱۲۱۰ ق- ۱۳۲۰». بدین ترتیب تکلیف خواننده روشن است که قرار است نوری به تاریکخانه جایگاه «زن» از ورای نثر به جامانده از یک دوره تقریبا صد ساله تابیده شود.
اهمیت چنین پژوهشی از این روست که در فرهنگ مکتوب ایران نمونه‌های نثر زنان بسیار کمیاب است و در کل دوره تاریخ ایران تا ابتدای دوره قاجار، به جز چند رساله فقهی نمونه دیگری از نثر زنان در دست نیست. به واقع زنان اهل سخن فرض نمی‌شدند و در تاریخ‌ها، تذکره‌ها و سایر متون نثر به مواردی انگشت‌شمار حضور نداشتند. غایب بودن آنان، نشان دهنده بی‌اعتبار دانستن حضور زن در ساختار فرهنگ مکتوب است و به این دیدگاه عرفی مردسالار اشاره دارد که میان زن و فرهنگ مباینت وجود دارد. در ابتدای قرن جدید اما حضور زنان در ادبیات و اجتماع نه در ایران که در بسیاری از ممالک جهان، حضوری تازه بود اما در ایران پیوند این مسئله با مباحث عرفی، مذهبی و تربیت سنتی خانواده‌ها سبب شد که موضوع زنان به موضوعی حساس تبدیل شود و سبب ایجاد بیشترین کشمکش‌ها در سطح جامعه گردد. نویسنده کتاب با در نظر گرفتن سیر تاریخی از ابتدای دوره قاجار تا دوره مشروطه، زمینه‌های شکل‌گیری حضور زن در انواع نثر به همراه اولین نمونه‌های نثر زنان را بررسی و تحلیل کرده است.
بررسی جایگاه زن در نثر دوره قاجار در شناسایی حلقه مفقوده میان ادبیات سنتی و ادبیات عصر جدید در انعکاس جایگاه زن در نثر حایز اهمیت است و با درک این اهمیت است که نویسنده کتاب، پژوهش خود را که از قضا پایان‌نامه دکترایش نیز هست آغاز کرده و به نتیجه رسانده است. البته اهمیت کار آنجاست که بدانیم به دلیل هماهنگی و تلفیق میان مضامین چندگانه، گستردگی زمینه کار، کمبود اطلاعات و محدودیت منابع این نوشتار کاری دشوار پیش رو داشته است. یافتن رگه‌های پنهان و پراکنده راجع به موضوع زن در متون منثور از آنجایی دشوار است که حتی در منابعی که نویسنده آن ضرورت تحول در دیگر شئون اجتماعی را گوشزد می‌کرد، به دلیل دیدگاه خاص فرهنگی یا حساسیت‌های اجتماعی، مساله زنان مورد توجه قرار نگرفته است.
همچون سیاحت نامه ابراهیم بیگ، رساله مجدالملک یا خوابنامه اعتمادالسلطنه که به کلی از مسئله زنان گذشته‌اند. برخی متون بررسی شده در این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده همچون مکتوبات آخوندزاده، صد خطابه میرزا آقاخان کرمانی یا تذکره نقل مجلس محمود میرزا که نویسنده از نسخ خاص آن استفاده کرده است و برخی کتاب‌ها نیز چاپ‌های سنگی و سربی نایاب داشته همچون تاْدیب الاطفال، تعلیم النبات، خیرات حسان، سرگذشت خانم انگلیسی و...
«سفر دانه به گل» در سه فصل و یک فصل ضمائم نگاشته شده است. سه فصلی که البته منطبق بر دوره زمانی خاص تعریف شده و زیرشاخه‌های متعدد و منحصر به فردی دارد. فصل اول کتاب به بررسی جایگاه زن در نثر دوره اول قاجار اختصاص یافته و فصل دوم به نثر دوران ناصری و فصل سوم نیز جایگاه زن در نثر دوران مشروطه را واکاوی کرده است. کتاب او از فصل دوم اوج می‌گیرد. آنجایی که به دلیل آشنایی ایرانیان با فرنگ و زندگی فرنگی و تفاوت جایگاه زن در ایران و فرنگ، «زن» تبدیل به مسئله می‌شود و لذا مورد توجه قرار می‌گیرد. نویسنده تقریبا تمامی داستان‌ها، تذکره‌ها، رساله‌ها و سفرنامه‌های ایرانی را خوانده و هر آنچه درباره زن در این آثار دیده بیرون کشیده تا تصویری واقعی و مستند از جایگاه زن در این دوران ترسیم کند. اینچنین است که خواننده کتاب نه تنها تصویری کلی از زن دوره قاجار به دست می‌آورد بلکه با منابعی تاریخی و ادبی گذشته نیز آشنا می‌شود و بهره‌ای هرچند اندک نیز از این متون خاص می‌برد.
از جمله متون راهشگا برای شناخت موقعیت و وضعیت زنان ایرانی در آن دوران می‌توان به نوشته‌های روشنفکران ایرانی اشاره کرد. روشنفکرانی همچون آخوندزاده که پیش از مشروطیت موضوعاتی خاص در خصوص زنان را مورد توجه قرار داده که بعد‌ها سرلوحه مقالات و کتاب‌هایی درباره زنان در عصر مشروطه شد. آخوندزاده از جمله در «مکتوبات» خود چنین توصیفی از جایگاه زنان ایرانی هم‌عصر خود ارائه داده است: «زنان ایران نه تنها در نظر‌ها خفیف و حقیر یا ذلیل و ضعیف و مانند اسیرند، بلکه از دانش مهجور و از هر بینش دور و از همه چیز عالم بی‌خبرند و از تمام هنرهای بنی آدم بی‌بهره و بی‌ثمر... از معاشرت دور و در زاویه خانه‌های خراب عنکبوت‌دار از خیال زنانه خویش می‌ریسند و بر وفق طبیعت خود می‌بافند...» و در مقایسه با جامعه غرب و جایگاه زنان در آن جوامع توصیه‌هایی را برای بهبود موقعیت و جایگاه زنان در جامعه ایران ارائه می‌کند.
«سفر دانه به گل» پر است از نقل قول‌ها و روایات دوران قاجار. از شرحی که خود زنان از وضعیت زندگی خود نوشته‌اند تا شرحی که مردان درباره زنان نوشته و زنان ایرانی را با زنان فرنگی مقایسه کرده‌اند. از نگاه ناصرالدین شاه به زن ایرانی و زن غربی تا خاطره‌نویسی‌هایی همچون خاطرات اعتمادالسلطنه و تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار. منابع مورد استفاده نویسنده به قدری متنوع است که این کتاب خود می‌تواند نقش نوعی دایره‌المعارف برای شناخت متون و رسالات دوره قاجار را بازی کند. بخش ضمائم کتاب دربرگیرنده نامه‌هایی جالب از زنان به دیگر زنان و یا مردان است. نامه‌هایی به قلم زنان سر‌شناسی همچون انیس الدوله و مهدعلیا به ناصرالدین شاه و بخش‌هایی از نامه‌ها و توصیه‌های زنانی همچون بی‌بی خانم استرآبادی به دیگر زنان ایرانی. بدین ترتیب روند تحول جایگاه زن در نثر که بازتابی از جایگاه او در اجتماع می‌توانست باشد با طی کردن مسیری طولانی و تدریجی اندک اندک جایگاهی درخور شد که به ایجاد هویت جدید ادبی و فردی از زن منجر شد و با واقعیات اجتماعی تناسب یافت.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
