نگاهی به کتاب خاطرات احمد محیط | اعتماد
کتاب «از کویر تا دلتا: روزنوشته‌هایی از برخی سال‌های کار در سازمان بهداشت جهانی» نوشته احمد محیط که توسط نشر آگاه به چاپ رسیده است؛ برخلاف عنوانش تنها به خاطرات روزهای کار یک روانپزشک در سازمان جهانی بهداشت خلاصه نمی‌شود. این کتاب حاصل تجربه زیسته مولف به عنوان یک اندیشمند و تحلیل‌هایش از تحولات ایران و دیگر کشورهایی است که از نزدیک آنها را مشاهده و توصیف کرده و شامل خاطراتی غنی می‌شود که با بصیرتی خاص نوشته شده است.
در این یادداشت روزنوشته‌ها که از سال 1371 تا 1375 را شامل می‌شود در سه بخش تاملات سیاسی، ادبی و روانپزشکی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
تاملات سیاسی
تحلیل‌های دکتر محیط از فضای سیاسی بین‌المللی که عمده‌ترین تحولش در دوران نوشتن خاطرات فروپاشی شوروی و تک‌قطبی شدن جهان است؛ شامل این گزاره بنیادین می‌شود: «جهان تک‌قطبی نمی‌شود» این گزاره با تحلیل و توصیفی دقیق از کشورهایی است که او از نزدیک مشاهده‌شان کرده مثل مصر، افغانستان، پاکستان، لیبی، چین، فرانسه و... تحلیل سیاسی ژرف‌بینانه‌ای که با تاکید بر قدرت گرفتن چین و روسیه در آینده ادامه می‌یابد: همان‌طور که این روند اتفاق افتاد. علاوه بر مشاهده دقیق کشورهای جهان و دانش روز دکتر محیط، بینش سیاسی او به تعبیر دیلتای -اندیشمند نوکانتی قرن نوزدهم- از تجربه زیسته او از دوران نوجوانی تا دهه هفتاد نشأت می‌گیرد. عضویت در جبهه ملی و سه بار سابقه زندان که در کتاب توصیف شده است.
در این دوران احمد محیط جوان دکتر غلامحسین صدیقی، شاپور بختیار، بنی‌صدر، مهندس بازرگان و... را از نزدیک در زندان ملاقات می‌کند. با این حال به نظر او طرح ویژه ساواک قرار دادن نیروهای جوان در کنار امثال سنجابی و بدنه اصلی جبهه ملی بوده است تا خلل و شکافی در جریان جبهه ملی در جریان برخورد جوانان و چهره‌های قدیمی رخ دهد: «به گمانم همان شب سوم اعتصاب بود. ساعت 12 همه خوابیده بودند. من به دلیلی از اتاق بیرون آمدم. برای دکتر سنجانی وسایل خواب آورده بودند... نشسته بود در بستر دو سه عکس خانوادگی دستش بود و می‌گریست. نمی‌دانم این را باید ضعف تلقی کرد یا طبیعت انسان... بچه‌ها این ضعف‌ها را می‌دیدند و خط‌ها هر روز مشخص‌تر می‌شد.»
پس از سه نوبت بازداشت، احمد محیط بیشتر از گذشته درگیر سیاست و فعالیت‌های دانشجویی می‌شود و میهن‌پرستی او -که نشانی از شؤونیسم در آن نیست- در وی شکوفا می‌شود. در این مجال امکان شرح توصیف‌های دقیق دکتر محیط از دهه 40 و فعالیت‌هایش در دانشگاه، جبهه ملی و تاریخ شفاهی زندان ستم‌شاهی وجود ندارد پس به تندی از آن عبور می‌کنیم. در این کتاب با وجود احترام مولف به مارکس و خصوصا انگلس ضدیت با تفکر استالینیستی احزاب کمونیست وابسته جهان -که حزب توده نیز از آن زمره است- دیده می‌شود. محیط یکی از عوامل شکست سیاست‌های حزب توده را وابستگی به شوروی خصوصا در جریان کودتای 28 مرداد می‌داند. با این حال محیط در روزنوشت 25 اسفند 1372 که در پکن نوشته شده توصیفی دقیق از آینده چین می‌کند: «...باید قبول کرد که اختلاف طبقاتی در اینجا رو به رشدی سرسام‌آور دارد و در مدتی قریب به 10 سال ما در این سرزمین با یکی از خطرناک‌ترین سرمایه‌داری‌های جهان رو‌به‌رو خواهیم شد.» دکتر محیط همچنین شروع جریان انقلاب را از سال خرداد 42 می‌بیند و از این جهت با نوع تاریخ‌نگاری متداول موافق است.
تاملات ادبی
در صفحه 23 کتاب دکتر محیط هدف اصلی‌اش را «شعر» و آشنایی او با جهان شعر به زندان باز می‌گردد اما در کل از همان ابتدا با اهالی ادبیات ایران از نزدیک آشنا بوده است: «...بخت با من یار بود و در این دوره سه ماهه رییس بخش دوره تخصصی روانپزشکی را می‌گذراندم. داریوش مهرجویی بعضی روزها به ملاقات ساعدی می‌آمد و با هم درباره ساختن فیلم گاو صحبت می‌کردند. من هم در بسیاری از این جلسه‌ها به صورت مستمع آزاد شرکت می‌کردم.» آشنایی نزدیک با عمران صلاحی، منوچهر آتشی، محمد مختاری و... نشان از اهمیت چهره ادبی مولف کتاب از کویر تا دلتا دارد. احمد محیط عضو جریان شاعران موج ناب بوده و در این سبک شعر می‌سراید: «آشنایی من با شاعرانی که نام ناب را به دنبال جمع‌شان دارند از سال 64 شروع شد و آن هنگامی بود که روابطم با دکتر فرامرز سیلمانی بسیار نزدیک شد.»
او در صفحات 126 تا 128 بیان خود از تمایز شعر موج ناب را با دیگر مکاتب بیان کرده و از نقدهای دکتر رضا براهنی آزرده شده است. محیط فروغ را به لحاظ بینش جامعه‌شناختی و درک عمیق او از جامعه ایران بالاتر از مابقی شاعران می‌داند: «بی‌شک ساده‌اندیشانه است که تمامی وسعت دید، خلاقیت، کار اراده، اندیشه و صداقت بی‌مانند فروغ را در انعکاس سال‌های خود او خلاصه کنیم، اما شکی نیست که فروغ شاید بیش از همه هنرمندان معاصر خویش در ایران و زبان فارسی روح زمان را در خود حمل می‌کند.»
تاملات روانپزشکی
عمده‌ترین فعالیت کاری دکتر محیط فعالیت در زمینه روانپزشکی است؛ با این حال در این زمینه نیز بصیرتی جامعه‌شناختی خاص دارد. وی معتقد است دنیای ماهواره‌ای و عصر اطلاعات نوع خاصی از انسان را به وجود می‌آورد که این تعبیر نزدیک به درکی ساختارگرایانه یا حتی پساساختارگرایانه در جامعه‌شناسی امروز است. محیط همچنین برداشت خود از علم روانپزشکی را در روزنوشت 9 اردیبهشت 1374 بدین صورت بیان می‌کند: «مساله درک کارکرد مغز باید حداقل از دو زاویه مورد توجه قرار گیرد: یکم، آیا می‌توان از طریق به‌کارگیری روش‌های متداول علمی همه اسرار کارکرد مغز را درک کرد یا نه؟ دوم، مشخصه دانش زمان ما فاصله گرفتن از نگاه یک بعدی است. با رشد ریاضیات پیشرفته، فیزیک کوانتومی، زیست‌شناسی مولکولی و دانش‌های فضایی در جهان علم و فناوری مقوله جدیدی به نام اطلاعات جای چرخ‌دنده را گرفته است.» دکتر محیط در رویکرد پزشکی خود موافق فاصله گرفتن از درک مکانیکی از انسان و رویکردی کل‌نگرانه به موجود بشری است؟
خاطرات پس از 30 سال
در این یادداشت سعی کردیم نگاهی کوتاه به کتاب پربار دکتر محیط بیندازیم؛ هر چند این نگاه بسیاری از توصیفات دقیق وی از کشورهایی که به آنها سفر کرده و گذشته‌ای که بازگو می‌کند را در برنگرفت. با این حال پس از 30 سال این سوال از نویسنده خاطرات قابل طرح است که هنوز - آن‌طور که در خاطرات عنوان می‌شود- کاپیتالیسم و سوسیالیسم شکست خورده را براساس درک شایگانی برخاسته از نهیلیسم غربی می‌داند و بر اشراق پافشاری می‌کند؟ موضع دکتر محیط نسبت به تجدد در این کتاب مشخص نیست و شاید این از نقاط ضعف کتاب باشد با این حال از کویر تا دلتا کتابی بسیار خواندنی است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
