تشخیصِ انسانیتِ دشمنان | سازندگی


«تصویر مادر در قاب جوانی» [Portrait of the Mother as a Young Woman] که به قلم یکی از تحسین‌شده‌ترین رمان‌نویسان معاصر آلمان، فریدریش کریستیان دِلیوس [Friedrich Christian Delius] به تحریر درآمده، تک‌جمله‌ای طولانی است و در طول صد صفحه آن، تک‌گویی درونی یک زن جوان آلمانی به تصویر کشیده می‌شود. چنین رویکردی موجب خستگی و سردرگمی خواننده می‌شود، اما هنگامی که فردریش کریستیان دلیوس قلم در دست می‌گیرد این‌گونه نیست، و او با به کارگیری فرم آزمایشی زبردستی خود را به تأیید می‌رساند و با بهره‌بردن از پیچیدگیِ روانشناختیِ شخصیتِ اصلیِ داستانِ خود مارگریتا، که از حامیان حزب نازی در ایتالیا طی جنگ جهانی دوم است، با چیرگی تجربه‌ای متنوع و خوش‌ساخت را برای خواننده ایجاد می‌کند. این رمان با ترجمه‌ای زیبا از محمود حدادی (نشر افق)، در قالب جریانی از آگاهی خوانده می‌شود.

تصویر مادر در قاب جوانی» [Portrait of the Mother as a Young Woman] فریدریش کریستیان دِلیوس [Friedrich Christian Delius]

اگرچه داستان به صورت سوم‌شخص نقل می‌شود، واقعیتی که میزان ساده‌لوحی و تناقض در افکار مارگریتا را برجسته می‌سازد، بنیاد این درام تلاشِ او برای پذیرفتن احساساتش درمورد جنگ، اعزام شوهرش به جبهه شمال آفریقا و زندگی او به‌عنوان فردی خارجی در ایتالیا است. افکار مارگریتا حقیقی و بدون محافظه‌کاری است و با ورود به ذهن او درمی‌یابیم که او عمدتاً فردی بسیار حساس و صادق است. بیان حقیقت در سطوح مختلفی از این کتاب به کار برده شده است. علیرغم اینکه این کتاب به شکلی غیرقابل انکار یک اثر داستانی تاریخی است، دلیوس بدون شک پژواک‌هایی از خودزندگینامه‌نویسی را در آن دخیل کرده است. ما تنها می‌توانیم فرض کنیم که تصویر مارگریتا، که در بدو اولین ملاقات با او مشاهده می‌کنیم که باردار است، تا حدودی مادر خود دلیوس را به تصویر می‌کشد؛ زنی آلمانی که در سال 1943 نویسنده این اثر را در شهر رم به دنیا آورد.

داستان «تصویر مادر در قاب جوانی» با پیاده‌روی مارگریتا در خیابان‌های شهر رم در بعدازظهر روزی در ژانویه ادامه می‌یابد. درحالی‌که او به سمت کنسرت باخ می‌رود، توصیفات واضح و دقیق دلیوس ما را قادر می‌سازد تا دنیای او به‌عنوان زنی ناآشنا در مکانی بیگانه را تجسم کنیم، مکانی که از دید او «سرشار از علائم ناشناخته و معماهایی است که او را گیج می‌کند.» از دید او هر پیاده‌روی به‌سانِ «دریایی است که او می‌بایست با وجود ترس از همه چیزهای ناشناخته، از آن عبور کند.» او که تنها چند روز پیش از اعزام غیرمنتظره شوهر مجروحش به تونس از یک شهر کوچک در آلمان به رم نقل‌مکان کرده بود، ناگهان احساس آسیب‌پذیری و انزوا می‌کند. پس از اینکه مردی در یکی از اتوبوس‌های شهر رم به او دست‌درازی می‌کند، ترس او از ایتالیایی‌ها افزایش می‌یابد و موجب می‌شود که او از حضور در اماکن شلوغ اجتناب کند و تنهایی را برگزید و تا جای ممکن پیاده به مقصد موردنظر خود برود.

بااین‌حال، او از حضور در رم خرسند است و اطمینان دارد که در آنجا قربانی بمباران نخواهد شد چراکه نه انگلیسی‌ها و نه آمریکایی‌ها شهر ابدی و مرکز جهان مسیحیت را با خاک یکسان نمی‌کنند. شهر رم به تصویر کشیده‌شده توسط دلیوس ممکن است برخلاف احتمالات تاریخی در مواقعی «آفتابی» باشد، بااین‌حال دارای آرامش آشفته شهری تحت‌الشعاع و جنگ‌زده است. صحنه شهری که مملو از فقدان است و غذا در آن با سختی جیره‌بندی است، در تضاد با زیبایی الهام‌بخش و شکوه معماری رومی است. همه منتظرند – نه‌تنها منتظر پایان جنگ، بلکه منتظر از سرگیری آزادی‌هایی که فاشیسم از بین برده بود.

کشمکش‌های درونی مارگریتا با رایش، گاهی اوقات شگفت‌انگیزند، برای مثال هنگامی که بین تحسین آدولف هیتلر و مارتین لوتر مردد است، دو مردی که در حافظه تاریخی مسیرهای کاملا متضادی را پیموده‌اند. تبلیغات دوران جنگ به بخشی از شخصیت درونی مارگریتا مبدل شده و او سعی می‌کند نازیسم را زیرسوال نبرد؛ چراکه این به چالش‌کشیدن را مساوی با به‌خطرانداختن شوهر و میهن خود می‌داند. علیرغم این مساله هنوز هم در برخی لحظات تردید را در وجود او می‌بینیم. مارگریتا در لحظه‌ای بسیار جسورانه، اعتراف می‌کند که پذیرش اینکه هیتلر خود را فراتر از خواستِ خدا می‌داند، سخت است و او که تعهدش به ایمان قلبی و وطن‌پرستی‌اش به یک میزان است، تضادی روزانه بین صلیب کلیسا و صلیب شکسته حزب نازی را تجربه می‌کند و بااین‌حال دلیوس متنی را می‌نویسد که در آن اعترافات از این قبیل چندان وجود ندارد و نشان‌دهنده این است که قهرمان داستان آمادگی کمی برای تفکر انتقادی درباره هیتلر و رایش دارد. او در احتراز خود از چشم‌اندازی امیدوارکننده و درعین‌حال توهم‌آمیز از آینده و معصومیت خانواده‌اش محافظت می‌کند.

موفقیتِ رمان مدیونِ تلاش نویسنده در کنکاشِ بلاتکلیفی عامه مردم در زمان جنگ و بیان معنای شراکت در جرم و جنایت است. دلیوس به‌طرز ماهرانه‌ای سرکوبِ شومی را که آلمانی‌ها و ایتالیایی‌های معمولی با آن روبه‌رو بودند و ترس عملی آنها از مخالفت را به تصویر می‌کشد. روح و روان مارگریتا منعکس‌کننده این ترس است و هنگامی که او تنها برای یک ثانیه تعجب می‌کند که چرا می‌بایست از دشمن متنفر باشد، بلافاصله احساسِ گناه، سردرگمی و وحشت‌زدگی می‌کند. این رمان بدون توجیه سکوت مارگریتا، خوانندگان خود را به چالش می‌کشد تا به این موضوع فکر کنند و در آخر نیز هیچ پاسخ روشنی ارائه نمی‌دهد؛ اما دلیوس از طریق تصویری همدلانه، به‌آرامی ما را به‌سمتِ تشخیصِ انسانیتِ دشمنانمان سوق می‌دهد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...