فقر تفکر در ایران | اعتماد
«مقدمه‌ای بر نظریه و آناتومی تفکر (فقر تفکر در ایران)» کتاب جدیدی است تالیف دکتر منوچهر ذاکر که به تازگی توسط انتشارات شایسته منتشر شده است. در سال‌های اخیر نظریه تفکر نقّاد از مهم‌ترین مباحث حوزه‌های اندیشه و تربیتی در دنیا و ایران است. ولی لازم است نظریه تفکری مختصِ شرایط فکری و فرهنگی ایران استخراج و تدوین شود.
حوزه‌های ارزشی از اخلاق گرفته تا حقوق و همچنین سپهر باورها و عقاید در ایرانِ معاصر بستری ایده‌آل برای پژوهش‌های انتقادی است زیرا تعارضات، منازعات و شرایط پروبلماتیک بسیاری در این سپهر وجود دارد. مقوله تفکر معمولا تحت اصطلاح تفکر نقّاد یا اندیشه انتقادی در رسانه‌ها شناخته می‌شود، ولی مباحث مربوط به تفکر بسیار فراتر از مفهوم تفکر نقّاد است که کتاب بدان پرداخته است.
نظریه تفکر را می‌توان در ابعاد خُرد و کلان نگریست. نگاه خُرد، ناظر بر ارتقای مهارت‌های تفکر برای افراد جامعه بوده و اهداف آموزشی را هدف قرار می‌دهد. در نگاه کلان، ارتباط سطح و کیفیتِ تفکر عموم جامعه با حوزه‌های سیاسی و فرهنگی جامعه مطمح نظر است و اصلاحات کلان در حوزه‌های ارزشی و نیز آگاهی اجتماعی را هدف قرار می‌دهد. دغدغه و توجه ویژه‌ای به نگاه و اهداف کلانِ تفکر در این کتاب وجود دارد. متخصصین جهانی تفکر انتقادی، ضرورت ترویج و آموزش مهارت‌های تفکر را به دلیل تغییرات روزافزون جوامع عمدتا ناظر به تغییراتِ سیستمیک اجتماعی و ارتباطات مجازی متّکی بر اطلاعات و دانش طبقه‌بندی شده، قلمداد می‌کنند. همان‌طورکه در کتاب اشاره شده، ایرانِ امروز کشوری در معرض تغییرات بسیار از جمله موارد فوق است ولی ضرورت آموزش تفکر در ایران به مراتب بیشتر است، زیرا تغییرات در ایران، مبانی ارزشی، فرهنگی و اجتماعی کشور را نیز شامل می‌گردد. بنابراین، انتخاب آگاهانه این تغییرات در جامعه و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز آن توسط گروه‌های مختلف اجتماعی، نیازمند کسب مهارت‌های تفکر نزدِ عموم و خواصّ مردم ایران است، در غیراین‌صورت منازعات عقیدتی و اجتماعی بسیاری ایجاد خواهد شد.
به عقیده نویسنده کتاب، اهمیت حوزه اندیشه دلایل دیگری نیز دارد زیرا در اغلب جوامع، اندیشه‌ها از پارادایم متکی بر منابع الهی، آسمانی، قُدسی و وابسته به منابع قدرت، به پارادایمی که افکار و سخنان، منشا انسانی و زمینی داشته و در نتیجه قابل نقد هستند، عبور کرده‌اند. این نکته باعث می‌شود حوزه اندیشه و وظایف آن بسیار وسعت گیرد. در واقع، برمبنای این تغییرِ پارادایم، همه‌چیز در جامعه محصول نوع و شیوه خاصی از اندیشه بشری است. سکولار شدن روزافزونِ منابع قدرت باعث شده همه قوانین و سخنان الزام‌آور، ریشه موضوعه و مدنی داشته و در نتیجه قابلیت واکاوی و نقد پیدا کند. این موضوع به ویژه در ایران مصداق خاصی دارد و در نتیجه نظریه و آموزه‌های تفکر، جایگاهی بی‌سابقه و خاصّی در ایران امروز داشته و خواهد داشت.
اگرچه تعارض سنّت و مدرنیسم در الگوهای ارزشی و نظام اجتماعی ایران بسیار پر رنگ و مناقشه‌آفرین است ولی به‌زعم کتاب، تقابل غریزه و وجوه مختلف آن در یک‌طرف با تربیت و مهار مدبّرانه غرایز در طرف دیگر و نیز تقابل صِدق (دانش سره) و مغلطه در حوزه افکار و عقاید، نسبت به تقابل سنّت و مدرنیسم، هم دارای مصادیق بیشتر و هم اهمیت مطالعاتی و کاربردی فراوان‌تری در ایران هستند. تحت شرایط خاصِّ یکی دو دهه اخیر ایران، عامّه مردم اعمّ از قشر تحصیلکرده و دانشجو دچار رکود و انفعال فکری شده‌اند. پوپولیسم خطر بزرگی است که جامعه ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است. بدون آموزش تفکر و در نبود زیرساخت لازم برای آموزشِ قضاوت منصفانه، دموکراسی قوام‌نیافته و زمینه گسترش پوپولیسم و عوام‌فریبی فراهم خواهد شد.
به عقیده نویسنده کتاب، مطالبه دموکراسی در ایران نارواست چنانچه با مطالبه برای آموزش موازین تفکر مُنصف و نقّاد همراه و آمیخته نباشد. جریانات سیاسی خواهانِ دموکراسی، باید این حقیقت را همواره به یاد داشته و آن را سرلوحه اقدامات خود قرار دهند. آشنایی مردم ایران با مهارت‌های تفکر، ضروری و حقّ مدنی و شهروندی آنهاست. در این کتاب، مباحث تفکر خودفرمان، آناتومی تفکر و ویژگی‌های اصلی اندیشه نقّاد و تأمّلی شرح داده می‌شود. آناتومی تفکر رویکرد جدیدی در باب تفکر است که در این کتاب معرفی شده و می‌تواند به عنوان یک حوزه پژوهشی تکمیل شود. فئودالیزه شدن حوزه سخن و اشاعه اندیشه در ایران، پیروی افکار عمومی از فرهنگ سلبریتی‌ها و آفت مهلک مصرف‌‌گرایی و جلوه‌گری و گسترش تصمیم‌گیری‌های هیجانی و عوام‌پروری در رفتارهای سیاسی در کشور از جمله مصادیق فقر تفکر هستند که کتاب پرداخته است.
شیوه‌های اندیشیدن در باب ارتباطات علّت و معلولی که در کتاب منطق تفکرات علّی نامیده شده، به‌طور مفصل بحث شده است. بیشتر تفکرات و تاملات انسان به یافتن روابط علّی و قضاوت در مورد آنها در اتفاقات و پدیده‌های مختلفِ زندگی، طبیعت و جامعه اختصاص دارد. منظور از تاثیرات علّی، کنش‌هایی هستند که طی آنها، یک یا چند علّت باعث وقوع رخدادی معین می‌شوند.
مفهوم سکولاریسم در ایران جا نیفتاده است، برخی آن را با منفعت‌طلبی و ارزش‌های مادّی یکسان گرفته و برخی به اشتباه، یک عاطفه و فداکاری انسانی در گوشه‌وکنار را مدرکی دالّ بر ابطال سکولاریسم عنوان می‌کنند. هدف دیگر کتاب ارایه شرحی برای مفهوم صحیح سکولاریسمِ حوزه اندیشه است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
