پرهیز از پدیده تکرار | اعتماد


1- از دوره سی‌ساله میان رحلت پیامبر اکرم (ص) تا هنگام صلح امام حسن (ع) و معاویه که با عنوان «عصر طلایی خلافت» نیز از آن یاد می‌شود سخن‌ها گفته‌اند و کتاب‌ها نوشته‌اند. روزگاری که آن را «نمونه‌ای نادر و درخشان از حکومتی می‌دانند که قداست و معنویت و زور و قدرت را در خدمت خود داشت.»¹ اما اینک کتابی فراهم آمده که «چهل،‌ پنجاه سال پیش طرح پژوهشی علمی- انتقادی در باب دین و دولت و رابطه آنها در ایران بعد از اسلام»² در ذهن نویسنده‌اش نقش بسته و پس از سال‌ها، همان پراکنده ‌یادداشت‌ها به گونه‌ای منسجم و مدون در قامت یک رساله عرضه شده است. این رساله، ارمغانی است تازه از دکتر محمدعلی موحد و گوهر اندیشه و روح او که از چند زاویه به نیکوترین وجه تراشیده و چشم‌نواز شده است.



باید دانست که موحد در دشت حقوق نیز بیشترین دغدغه‌اش پیرامون درخت «حقوق عمومی» پیچیده و از نخستین سال‌های تحصیل، نگاهی ویژه به این ساحت داشته است. این نکته را می‌توان از نگارش پایان‌نامه دوران کارشناسی‌اش (1332 ه. ش.) با موضوع «احکام حسبه در اسلام» دریافت؛ دغدغه‌ای که سال‌ها بعد در قالب نگارش و تصحیح و ترجمه کتاب‌هایی همچون «مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام»، «سلوک‌الملوک» و «در هوای حق و عدالت» نیز به بار نشست.

2- داده‌های اولیه موحد در این رساله نه سندی است نویافته و نه مطلبی است که از منبعی خاص و منحصر به فرد روایت شده باشد و اتفاقا اهمیت رساله مزبور درست در همین نکته نهفته است. موحد از داده‌های اولیه موجود در دسترس همگان، به یافته‌ها و تحلیل‌هایی می‌رسد که تازه‌اند و در تاریک‌سرای تاریخ، غبار گرفته بوده‌اند. او از آینه تاریخ، چنان گردگیری می‌کند تا بتوان گامی در راستای امکان درست‌تر دیدن وقایع برداشت. کانون اهمیت در این رساله، نظرگاهی است که نگارنده اتخاذ کرده و تحلیل‌هایی که در میانه حقوق و تاریخ و جامعه‌شناسی سیاسی به دست می‌دهد. او امروز از بلندی آگاهی، برای ما از تاریخ گواهی می‌آورد.

«در کشاکش دین و دولت» بیش از آنکه «مساله» استاد موحد برای واکاوی تاریخ باشد، «دغدغه» اوست به منظور گذار ایران از این تقاطع در زمان‌های خطیر که ما در آنیم. از نگاه او «ماجرای گروه‌های سلفی- تکفیری که طی همین مدت چهل سال در گوشه و کنار جهان اسلام به تاخت و تاز برخاسته‌‌اند روایت جدید همان خیزش خارجی‌گری در صدر اسلام است» و دعوت به بازگشت به «سلف صالح» و «تکفیر و تبری» نیز دو بنیان مهم که خارجی‌گری کهن و نوخارجی‌گری در آن مشترکند.³ پس او لازم می‌بیند پیرامون مهم‌ترین ستون‌های شکل‌گیری حکومت برآمده از مسلمانان سخن بگوید و ریشه دیروز میوه امروز را بکاود و تصویری منسجم و نزدیک‌تر به واقع را نشان دهد.

3- پس از رحلت رسول‌الله و برقراری خلافت ابوبکر به عنوان «خلیفه رسول‌الله (ص)» نزاع‌هایی گوناگون پیرامون چگونگی تصدی این مقام درگرفت و روایت‌هایی متنوع از آن نقل شد اما «وقتی همه آنها را کنار یکدیگر بگذاریم و بخواهیم زمینه مشترکی برای آنها پیدا کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که خلافت یک امر دنیایی تلقی می‌شده است که براساس قدرت چانه‌زنی و رقابت‌های قبیله‌ای در آن می‌نگریستند.»⁴ اما دایره حدود اختیارات «خلیفه رسول‌الله (ص)» نیز چندان متفاوت با نگاه متعارف و مرسوم سنت عرب برای شیوخ قبیله نبود. چه اینکه پس از پیامبر و نظر به بسته شدن دروازه وحی، هیچ‌کس مدعی دریافت وحی جدید نبود و صرفا نظر به جایگاه حضرت رسول در «حکمیت میان اختلافات قبایل و ایجاد وحدت و برقراری هماهنگی میان آنان» بود. در نتیجه «خلیفه کسی بود با اختیاراتی اندکی بیشتر از اختیارات یک شیخ عرب» که «محدود به جنبه‌های اجرایی و دنیاوی امور» بوده است. نکته آنکه در روزگار یادشده «اوصافی مانند علم و فقه که نظریه‌پردازان قرون بعد آن را مهم‌ترین شرایط برای احراز خلافت می‌دانستند، عامل تعیین‌کننده‌ای تلقی نمی‌شد.»⁵ در همین راستا باید افزود که در آن روزگار امر «حکومت» از موضوع «شریعت» تفکیک می‌شده است. «تصمیمات در مورد مسائل مربوط به حکومت و اداره آن نوعا بسته به نظر حاکم بود و حاکم جدید که زمام امور را در دست می‌گرفت، خود را محق و مجاز می‌دانست که در قول و قرارهای حاکم سابق دخل و تصرف کند.»⁶ و این مساله محدود به مصادیق جزیی و اندک نیز نبود و گاه استراتژی خلفا با «سیاست کلی نظام نزد پیغامبر» نیز مغایرت داشت.

4- ابوبکر خود را «خلیفه رسول‌الله (ص)» و عمر خود را «امیرالمومنین» نامید و این هر دو تعبیر با مذاق عرف نیز هم‌خوان بود و اما عثمان با بهره‌گیری از عنوان «خلیفه‌الله»، گام در مسیری دیگر گذاشت. او با تفسیری ناروا و گشاده‌دستانه که برای حق و اختیار خویش در مقام خلیفه و زمامدار مسلمانان قائل بود، دایره فساد و تباهی را روز به روز گسترده‌تر ساخت. «عثمان معتقد بود که خلیفه حق هرگونه تصرف در اموال بیت‌المال را دارد و اگر دو خلیفه قبلی از این حق استفاده نمی‌کردند، دلیل نمی‌شود که او نیز چنان کند. او برکشیدن قوم و خویش‌های خود و دادن امتیازات به آنان را مصداق «ایتاء ذوی‌القربی» می‌دانست که در قرآن به آن امر شده است.»⁷ سوءاستفاده از حق و تفسیرهای ناروا از مقام خلیفه توسط عثمان با این استراتژی همراه بود که هنگام ایرادگیری به او که «چرا مروان را به خود نزدیک کرده است؟» نزدیکان و دستگاه تبلیغاتی‌اش پاسخ می‌دادند که: «عثمان از خیلی چیزها خبر ندارد و کار، کار مروان است!»⁸

این رویه را باید با روش عمر مقایسه کرد که می‌گفت «قریش می‌خواهد‌ دار و ندار بندگان خدا را برباید؛ تا من زنده‌ام نمی‌گذارم این کار بشود. می‌خواهند راه بیفتند بروند چنگ بیندازند و هرچه هرجا هست فروگیرند؛ من خرخره‌شان را گرفته‌ام، نمی‌گذارم از مدینه بیرون بروند»⁹ ، یا با روش علی سنجید که «در جنگ جمل به سپاهیان خویش دستور داد تا دشمن حمله نکند، دست به شمشیر نبرند و فراریان را دنبال نکنند و در خانه کسی وارد نشوند و متعرض زنان نشوند و اگر از آنان فحش و ناسزا شنیدند، پاسخ ندهند و چون در جنگ پیروز شد، بر همه کشتگان نماز گزارد و از غارت اردوگاه آنان منع کرد.»¹⁰

5- موحد در جمع‌بندی روایت‌های ناظر بر اینکه «چگونه اسلام در ایران راه یافت؟» تبیین می‌کند که «نظام اجتماعی مبتنی بر امتیازات طبقاتی» در ایران ساسانی، بدل به چشم اسفندیار و پاشنه‌آشیل شده بوده و اعراب نیز با تکیه بر «آرمان عدالت و مساوات» می‌توانسته‌اند تاثیری عمیق و بسزا بر جامعه فرودست ایرانی بگذارند. همچنین او در «قصه شگفت خارجی‌گری و پدیده قراء» تبیین می‌کند که «روحیه تهاجمی و کینه‌جویانه» موجب جذب «عناصری از طبقات فرودست و ناراضی»¹¹شده بوده است. من از خطوط نانوشته «در کشاکش دین و دولت» درمی‌یابم که موحد نگران پدیده «تکرار» است. تکرار خطی تاریخ. هیچ دور نیست که «تفسیر ناسازگار از دایره حدود حق و صلاحیت زمامداران»، «نظام اجتماعی مبتنی بر امتیازات طبقاتی»، «ظهور تدلیس‌گرانی با آرمان عدالت و مساوات» و «کامیابی از روحیه تهاجمی و کین‌جو» دیگر بار «مردمان فرودست ناراضی» را به میدان خارجی‌گری و ناب‌گرایی خشونت‌محور بکشاند. به این پرسش استخوان‌سوز دکتر موحد باید به جد اندیشید: «این تجربه شوم تا کی باید ادامه یابد؟»¹²

پی‌نوشت‌ها:
1- در کشاکش دین و دولت، محمّدعلی موحد، نشر ماهی، چاپ نخست، 1398، ص 14
2- پیشین، ص13
3- پیشین، ص292
4- پیشین، ص29
5- پیشین، ص190
6- پیشین، ص123
7- پیشین، ص231
8- پیشین، ص48
9- پیشین، ص33
10- پیشین، ص61
11- پیشین، ص257
12- پیشین، ص 292