بازگشت به پیش از جفاکاری تاریخ | اعتماد
رمان «حفره» محمد رضایی‌راد - لااقل در محفوظات مطالعاتی من در قلمرو ادبیات داستانی ایران- اثری بی‌مانند است. رمان در همان صفحه دوم ما را به فضای ذهن و عینِ کودک عربزبانِ هشت، نُه ساله‌ای می‌برد که در حفره‌ای اطراف خانه‌شان زندگی را با دخترِ همسال و محبوبش تمرین می‌کند؛ اما جنگ - به تعبیر خوبِ پشتنوشته کتاب- صاعقه‌وار فرود می‌آید و پسرک عرب‌زبان را در مسیری قرار می‌دهد که به زمانِ حالِ رمان، نیمه اول دهه 80 خورشیدی و جریانی جنایی پیوند می‌خورد.
رمان با جنگ و تخریب‌های آن آغاز می‌شود و به جنایت و اثرات متعاقب آن می‌رسد؛ اما به هیچ‌رو در بندِ اثری صرفا ضدجنگ یا رمانی وفادار به ملزومات ژانر جنایی باقی نمی‌ماند. «حفره» در مهم‌ترین تمهید خود، سلطه باورهای پوشالی اما قطعی انگاشته شده ما از هستی را نشانه رفته است. رمان در دو زمان با فاصله حدودا 24 سال روایت می‌شود و به موازات تقابل این دو زمان، ما با تقابل امر انسانی و قانون روبه‌رو هستیم. در بخش دوم به ماجرایی جنایی وارد می‌شویم که انگار امکان صدور هر حکمی در ارتباط با آن ناممکن است. جایی از رمان کارآگاه ماندگار، سرگردِ مسوول پرونده رشته‌‍‌قتل‌هایی در تهران در جریان جدل لفظیاش با کرامت، دستیار جوان خود، دیالوگی به یادماندنی می‌گوید که درون‌مایه اصلی کتاب را دربرمی‌گیرد. او که متوجه آزردگی همکار جوانش از نوع رفتار خود با یکی از متهمان شده، از او می‌پرسد آیا فکر می‌کند رفتارش غیرانسانی است؟ ستوان جوان درمیآید که دستِ کم غیرقانونی است و بزنگاه رمان همین‌جاست. همین‌جا که قانون به مثابه پابلیک و میثاقی قطعی انگاشته شده در برابر امر تجریدی قرار می‌گیرد و ناهمپوشانی این دو، می‌شود درون‌مایه اصلی رمان؛ درون‌مایه‌ای که با ساختار روایی کتاب پیوندی ناگسستنی دارد.
«حفره» با زاویه دید دانای کل نامحدود و قطعیت‌مدار و مشرف به همه جا و همه‌چیز و همه وقت و همه کس روایت می‌شود و غریب اینکه حرف اساسی رمان تردید در قطعیت‌هاست؛ تو گویی این انتخاب عامدانه و خود نوعی گریز از قطعیتی است که می‌پندارد نمی‌توان با زاویه دید دانای کل نامحدود رمانی امروزین نوشت. «حفره» اثبات می‌کند این امر نه تنها شدنی است بلکه خود امکانی است برای نوآوری در فرم و ساختار. از این منظر باید رمان رضایی راد را ذیل هنر پساساختگرا بررسی کرد.
«حفره» - شاید در خوانشی دریدایی- با واسازی قصه‌‌ای جنایی و دعوت ما به دیدن خصوصی‌ترین لایه‌های شخصیت متجاوز و تبهکار، دریافت‌های ظاهری ما را از متن جنایت پس می‌زند، معنا را به تعویق می‌اندازد و ما را به عرصه‌ای لایتناهی از دلالت‌ها فرا می‌خواند که در آن مسیر رسیدن به مدلول نهایی تا ابدالاباد ادامه خواهد داشت. انگار قضاوت درباره شخصیت جانی رمان، پیشاپیش از ما سلب شده است. این عدم قطعیت با آن اکرام موکد «انسانیت» که گفته شد، نسبت ویژه‌ای میسازد و انگار راه رسیدن به آن انسانیت از رهگذر این عدم قطعیت عبور می‌کند. از این منظر با کارکردی که رضایی‌راد خصوصا در صفحات پایانی رمان از زاویه دید دانای کل نامحدود می‌گیرد، انگار این رمان ما را به تردید در هر دریافت قطعی پنداشته‌ای، حتی در دریافت‌های‌مان از شکل‌ها و شیوه‌های روایت، دعوت می‌کند و خلاصه اینکه «حفره» در بستری تاریخی روایت می‌شود و حدودا ربعِ قرن از تاریخ معاصر ایران را دربرمی‌گیرد. در این بستر تاریخی ما از تمرین زندگی در ابتدای رمان به حذف یک آدم – در اینجا قاتل سریالی- از صحنه زندگی می‌رسیم؛ راهی اگر برای تبدیل این پایان، به پایانی دیگر وجود داشته باشد، بازگشت به ازل، به صحنه آغازین، به آغازگاه زندگی است تا مسیر دیگری تعبیه شود که در آن، تاریخ ما را از مسیر جفاکارانه خود عبور ندهد؛ ترسیم چنین راهی آیا جز از دانای کل نامحدود برمی‌آید؟
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
