هستی به سوی مرگ | اعتماد


دان دلیلو [Don DeLillo] (۱۹۳۶) نویسنده معاصر پست‌مدرن امریکایی در فهرست آثارش دو اثر درخشان به نام‌های برفک [White noise] (۱۹۸۵) و جهان زیرین (۱۹۹۷) underworld دارد که در سایر دسته‌بندی‌های ادبی دارای جایگاهی شاخص هستند. او که خویش را بسیار متاثر از بزرگانی چون جیمز جویس، ویلیام فاکنر و ارنست همینگوی می‌داند توانسته خود در داستان‌هایش به جایگاهی رفیع در روایت دست پیدا کند.

دان دلیلو برفک [White noise]

هنگام مواجهه با داستان «برفک» با سیری از رویدادها و مسائل انسانی به استادی ترسیم شده مواجه می‌شویم که مقاومت دربرابر فلسفه بافی را سخت می‌گرداند. گویی رمان از قالب شناخته شده‌اش خارج شده و تبدیل به کتاب فلسفه‌ای می‌شود که غامض‌ترین مسائل اگزیستانسیالیستی به شیواترین شکل ممکن بیان شده‌اند. ولی با مقاومت در برابر این وسوسه سعی می‌شود تا خود اثر و جایگاهش در ادبیات مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

اما قدرت اساسی کتاب روایت داستانی‌اش است از زندگی و بازیگرانش، چالش‌ها و برخوردهای خانوادگی، عشق، نفرت و مرگ و همین‌طور مسائل بزرگ جهانی چون قدرت رسانه‌ها یا تسلیحات اتمی و شیمیایی که تهدیدی برای بشریت محسوب می‌شوند. این مفاهیم بنیانی هستی چنان استادانه در روایت وارد می‌شوند که درونمایه اثر یکپارچگی‌اش را تا آخرین جملات کتاب حفظ می‌کند.

اگر بخواهیم برای این سه بخش و چهل فصل کتاب یک مضمون واحد را در نظر بگیریم شاید بتوانیم مواجهه با مرگ را به عنوان رکنی اساسی در اثر بازیابیم. هرچند تقلیل دادن این رمان به یک مفهوم نمی‌تواند حق مطلب را به خوبی بیان کند ولی تا حد قابل توجهی یکی از ارکان بنیانی آن را به ما نشان می‌دهد و سایر مسائل مطرح در کتاب به نحوی در قیاس با این مفهوم ارزیابی می‌شوند.

جک گلدن، استاد و بنیانگذار رشته هیتلر‌شناسی در دانشگاه شهر کوچک بلک اسمیت است که در پنجمین ازدواجش با زنی به اسم بابِت و فرزندان‌شان (هاینریش، وایلدر، استفی و دنیس) زندگی می‌کنند. خانواده‌ای دوست داشتنی که در مواجهه ابتدایی آرامش، عشق و تناسبی دلنشین در فضای داستان پدید می‌آورند. فضای کنش خانواده گلدن با پیشروی در داستان مسائل جالب توجهی را برمی‌سازد که از پدر خانواده چون تشعشعی بر فضای داستان می‌تابد برای مثال کشف قوطی قرص دایلاراما (Dylarama) و ارتباط آن با همسرش بابِت و ناشناخته بودن مساله که گام به گام در مسیر داستان کشف می‌شود بارزترین جایگاه پدر (جک گلدن) را به عنوان پیش‌برنده داستان نشان می‌دهد که چه در ذهنش و چه در واقعیت با پیگیری کردن آن به چه نتایجی می‌رسد و بعد واکنش‌های مرتبطش، در واقع جک نماینده همان انسان پرتاب شده در جهان است که مسیر هستی‌اش به سوی مرگ پیش می‌رود و در این مسیر آگاهی و ترس چون رشته‌ای از اعصاب درهم تنیده‌اند.

داستان در گذار به سمت پایانش به تجسم چند مقوله زیستی می‌پردازد که همین خصیصه یعنی ارتباط زیست بدنی با ذهنیت انسانی را بسیار جذاب نشان می‌دهد. رفت و آمد شخصیت‌ها در مسیر زندگی و توجهات بدنی‌شان چه در مواضع پزشکی و چه در سویه ورزشی و مواجهه با خطر مسمومیت چندین پرسش را خلق می‌کند که هم شخصیت‌های داستانی را در بر می‌گیرد و هم ذهنیت خواننده را به نقطه‌ای آشنا ولی غریب جلب می‌کند. شاید امری که رمان دان دلیلو را اثری پست‌مدرن قلمداد می‌کند همین ناپایداری‌های روابط، غریب بودن برخوردها و چالش‌های افراد نسبت به محیط پیرامونی باشد.

فضای داستان یعنی همان شهر بلک اسمیت به گونه‌ای است که زمینه‌ای برای تاخت و تازهای داستان که هرگز از قاعده‌ای مشخص خارج نمی‌شوند پدید می‌آورد. صلح و آرامش شاخصه اصلی آن است و همین آرامش با سیر امواج و تشعشعاتی در تهدید است و وقوع واقعه تصادف قطار و انتشار مواد شیمیایی سمی تهدیدی است برای چنین شهر بی‌تنشی. بلک اسمیت جهانی است که نویسنده توانسته چون دانشمندی تمام آزمایشات مورد نظرش را دقیق در آن نشان دهد.

و کلام آخر اینکه شاید فرم داستانی برفک معجونی باشد از درام‌های خانوادگی با چاشنی طنزهای گهگاهی و همین‌طور روایتی جنایی یا انتقام جویانه و از بیرون نگریستنش صرفا امری چند پارچه، بی‌پیرنگ را نشان دهد که هیچ جذابیتی ندارد. مگر سبک سردرگمش ولی فقط کافی است چند خط از داستان خوانده شود تا متوجه شویم با یک شاهکار معاصر مواجهیم. اثری که روایتش چنان جذاب و گیراست که می‌توان آشنایی‌های بسیاری در آن یافت. این مواضع آشنا که به ناچار نشان در فلسفه بافی دارد همان پیوندهای انسانی با ما است. داستان بیان دیگری از هستی‌شناسی بنیادین انسان است در بی‌پیرایه‌ترین وجه روایی‌اش. دلیلو توانسته از داستانی ساده زیباترین مفاهیم مرتبط با هستی بشری را بیرون بکشد. همین شاید به تنهایی اصلی‌ترین دلیل برای خواندن داستان برفک باشد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

دختری نوجوان، زیبا و در آستانه‌ بلوغ است و به خاطر فقر خانواده‌اش در یک محله‌ بدنام زندگی می‌کند... خواهرش نیز یک زن بد نام است... با رسیدن به سن بلوغ باید کار خواهر بزرگترش را انجام دهد تا کمک خرج خانواده باشد... پسر یک راهب ریاکار بودایی است... عاشق میدوری می‌شود اما خجالت می‌کشد از اینکه عشقش را به میدوری اظهار کند؛ به‌رغم اینکه همانند سایر همبازیان خود به کار خواهر بزرگتر میدوری آگاه است ...
تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...