کتاب «رابطه نظریه و عمل؛ از حکمای باستان تا رئالیسم انتقادی» از مجموعه پروژه‌های طرح جامع اعتلای علوم انسانی به سرپرستی عماد افروغ جامعه‌شناس و استاد دانشگاه به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، طرح جامع اعتلا مجموعه پروژه‌هایی به هم پیوسته و مسئله محور است که بر مبنای منشور پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال‌های اخیر مبنی بر در پیش گرفتن رهیافت بومی و کاربردی سازی علوم انسانی شکل گرفته و بر پایه خرد جمعی و تعاطی افکار خبرگان، نخست طی یک سال و نیم، از گذرگاه انجام فاز مطالعاتی و تدوین RFP عبور کرده و سپس وارد اجرای طرح‌ها شده است.
این طرح کلان برپایه این منطق شکل گرفت که برای بومی‌سازی و کاربردی‌سازی علوم‌انسانی لازم است سه مقوله مهم به‌صورت متمایز کاویده شوند و نهایتاً از همه طرح‌ها تلفیق صورت گیرد.
1. مبانی و ریشه‌های علوم‌انسانی جدید ارزیابی و نقد شوند.(کارگروه مبانی)
2. قلمرو و فرایند شکل‌گیری و سیر تاریخ ورود و استقرار این رشته‌ها در ایران نظر افکنده شود و نقد شود. (کارگروه بازشناسی انتقادی و تاریخ)
3. شیوه‌ها و مظاهر کاربست آنها و تعامل این رشته‌ها با جامعه ایران در چرخه ارزیابی و تحلیل قرار گیرد.(کارگروه کاربست)
از گذرگاه این کندوکاوها، اتصال یا عدم پیوند آن با گنجینه های میراثی و تناسب با تغایر احتمالی آن نسبت به نیازهای جامعه امروز روشن می‌شود. از سوی دیگر این طرح‌ها با تکیه بر میراث‌های فرهنگ بومی و دینی و با پشتوانه بهره‌گیری از مطالعات جهانی و ملی و به صورت شیکه برنامه محصول گرا و هم افزایانه شکل یافته‌اند و با رویکرد بین رشته‌ای و با مشارکت محققان توانای پژوهشگاه و صاحب نظران سرآمد سطح ملی تدوین شده‌اند.
این کتاب پس از مقدمه در چهار دفتر تدوین شده است. دفتر اول به رابطه نظر و عمل از منظر حکمای باستان و اسلامی، چیستی نظر و رابطه آن با عمل در یونان باستان، بررسی رابطه نظر و عمل در دیدگاه فارابی، مناسبات نظر و عمل[نظریه و عمل] از منظر ملاصدرا(صدرالدین شیرازی) و تحلیل رابطه میان نظر و عمل با تأکید بر آرای علامه طباطبایی پرداخته شده است.
دفتر دوم به نقد دوگانگی نظر و عمل در فلسفه علم پوزیتیویستی اشاره کرده و دفتر سوم شامل دوگانه عمل و نظر در اندیشه دیلتای و گادامر است. دفتر چهارم نیز به رابطه نظریه و عمل در دیدگاه نظریه انتقادی و رئالیسم انتقادی، دیالکتیک نظریه و عمل در اندیشه نسل اول مکتب فرانکفورت و رابطه نظریه و عمل از دیدگاه رئالیسم انتقادی پرداخته است. منابع و مأخذ، نمایه اسمی و نمایه موضوعی پایان‌بخش کتاب است.
عماد افروغ در مقدمه این اثر در توضیح این پژوهش می‌نویسد: تمرکز اصلی این پژوهش واکاوی شکاف نظریه و عمل در رویکرد شناخت شناسی پوزیتیویسم با مرور بر رویکردهای رقیب و بی بدیل است. به تبع انتظار می‌رود که دفاتر دوم تا چهارم این پژوهش بیشترین تناسب را با اهداف این اثر داشته باشند. در دفتر اول کوشیده‌ایم برای مثال همانند توماس مک کارتی در بررسی دیدگاه هابرماس و برای نگاهی زمینه‌ای به سابقه بحث، سرنخ‌هایی از این چالش با مرور بر آرای برخی اندیشمندان و فیلسوفان عهد باستان، و در کار ما فیلسوفان عهد باستان و اسلامی، و احتمالا سرنخ‌هایی برای پاسخ های نوین به دست دهیم.
در دفتر اول آقایان حسن عبدی، مهدی رجبی و مهدی سلطانی کوشیده اند این دفتر را با مرور بر آرای حکمای باستان، فارابی و میراث فکری او بر بوعلی، ملاصدرا و علامه طباطبایی سامان دهند و بستر را برای فهم بهتر آرای اندیشمندان بعدی دفاتر بعدی فراهم کنند.
دفتر دوم این طرح نقد دوگانگی نظر و عمل در فلسفه علم پوزیتیویستی است که سیدمحمدرضا امیری طهرانی به آن پرداخته است. در واقع همان گونه که قبلا اشاره شد از دفتر دوم به بعد است که پرسش‌های غالبا معرفت شناختی و مربوط به رابطه نظریه و مشاهده عمده می‌شود. پرسش‌هایی که پای مقولات مختلفی ازجمله چیستی واقعیت، جایگاه پیش فرض‌ها و ارزش‌ها در نظریه‌ها و نحله‌های معرفت شناختی، تبیین و علیت و مقوله‌ای به نام فهم، امکان داوری و صدق، بیناذهنیت، جایگاه عمل در داوری و امثال ذلک، به ویژه در قلمرو حیات اجتماعی را به میان می‌آورد.
دفتر سوم این طرح، دوگانه عمل و نظر در اندیشه دیلتای و گادامر است که میثم واثقی به آن پرداخته است. واثقی در این پژوهش به دنبال آن است تا ضمن نقد رویکرد پوزیتیویستی به علم در مسئله دوگانه انگاری نظریه و عمل، دیدگاه بدیل دیلتای و گادامر را تبیین کند.
دفتر چهارم این طرح به دیدگاه نظریه انتقادی و رئالیسم انتقادی اختصاص دارد که مهدی امامی به رابطه نظر و عمل در اندیشه متقدمین نظریه انتقادی و عماد افروغ به اندیشه متفکر معاصر این نظریه یعنی و هابرماس و رئالیسم انتقادی پرداخته اند.
در این پژوهش تلاش ما این بوده است که در حد توان مرور نسبتا کاملی بر برخی آرای مطرح در مورد رابطه نظریه و عمل، در قالب چهار دفتر از حکمای باستان تا رئالیسم انتقادی داشته باشیم. شاید توقع به جای خواننده این دفاتر نقد و ارزیابی تطبیقی و تفصیلی دیدگاه های مختلف این طرح، عطف به پرسش اصلی این پژوهش و به صورت مستقل باشد، اما شایان ذکر است که اولا پرسش اصلی تحقیق، نقد پوزیتیویسم، عطف به پرسش رابطه نظریه و عمل در حوزه پدیده های اجتماعی است که حداقل از دفتر دوم تا چهارم صراحتا به آن پرداخته شده و برای اندیشمندان فضای آکادمیک و دانشگاهی و متخصص در نحله شناخت شناسی پوزیتیویسم و نقدهای وارد بر آن کاملا آشناست.
دفتر اول ناظر بر سابقه تاریخی مواجهه با رابطه نظر و عمل است که همان گونه که در بررسی برخی متفکران معاصر نیز مشهود است محل توجه و ارجاع برخی اندیشمندان معاصر و دلمشغولی این مقوله بوده است در کل و از منظری می توان این کتاب را حاوی چهار دفتر مستقل تلقی کرد که وجه مشترک و برجسته آنها توجه به مقوله نظر و عمل با محوریت نقد بر شکاف نظر و عمل پوزیتیویستی و غالبا در قلمرو پدیده های اجتماعی است.
این نکته همواره باید مورد توجه خواننده گرامی باشد که با متنی روبه روست که قطع نظر از پیوستگی‌اش درباره پرداختن به مقوله رابطه نظر و عمل تا حدودی و در قلمروهایی از مضمونی اصلی دفاتر چهارگانه پرداختن به رابطه نظر و عمل در دو قلمرو هستی شناسی و معرفت شناسی اجتماعی است. اما در دفتر چهارم و ذیل نظریه رئالیسم انتقادی، پوزیتیویسم در حوزه پدیده های طبیعی نیز به نقد کشیده شده است، لذا تنها به نقد علم گرایی در قلمرو حیات اجتماعی و سیاسی بسنده نشده است، بلکه نگرش پوزیتیویستی به علم به دلیل تقلیل جهان واقع به جهان تجربی و نفی ضرورت نیز مورد ارزیابی انتقادی قرار گرفته است.
نسخه الکترونیکی(فایل pdf) کتاب هم از سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی قابل خریداری است.
