در صدد ساختن جهان شیء‌مدار | کافه داستان


شئ در رمان کوتاه «مروارید» [The pearl] جان استاین‌بک، جایگاهی به مراتب برتر از انسان دارد و کانون تمام وقایعی است که زندگی را شکل می‌دهد. وقتی شئ در این داستان اعلام موجودیت می‌کند، همه‌ چیز حول محور آن معنا می‌یابد و نظام ارزش‌گذاری نیز تماماً از آن مایه می‌گیرد. پیش از آن همه ‌چیز مشمول روزمرگی است و بر روال معمول می‌گذرد. روالی که می‌تواند تا ابد به همان شکل مسطح و عاری از هیجان جریان داشته باشد. تنها وقتی شئ به عرصه وارد می‌شود، قادر است این سیر خطی و متوازن را دچار اختلال کند. بسته به ارزش مادی شئ، این گستره‌ی نفوذ می‌تواند پهن‌تر یا باریک‌تر باشد و استاین‌بک با توجه به چنین مسئله‌ای، انگشت روی ارزشمندترین اشیاء در این قصه می‌گذارد؛ مرواریدی که نه ‌تنها زندگی یک خانواده، که حتی مناسبات یک جمع را می‌تواند تحت تأثیر خود قرار دهد.

مروارید» [The pearl] جان استاین‌بک اشتاین بک

موقعیتی که استاین‌بک برای روایت داستان خود برمی‌گزیند، شکلی کم‌وبیش بدوی دارد. این بدویت به برجسته‌شدنِ ارزش شئ کمک شایانی می‌کند. داستان در شهری کوچک در مکزیک اتفاق می‌افتد؛ جایی که هنوز علیرغم پیشرفت‌های عصر مدرن، روابط سنتی خود را حفظ کرده و هنوز شهروندانش گرفتار مصرف‌گرایی نشده‌اند. آنها هنوز تولیدکننده‌اند و طبیعت به ‌شکلی مستقیم و بی‌واسطه، منبع امرار معاش آنهاست. از نظر استاین‌بک تراکم اشیاء می‌تواند اعتبار و حوزه‌ی تأثیر یک شئ خاص را کمتر کند. از این ‌روست که تنوع آنها را در این شرایط به حداقل ممکن می‌رساند و در عوض، آن شئ معین را در نظر برجسته‌تر می‌سازد. مروارید در اینجا هم دارایی و هم مایه‌ی تبادل امتیاز میان شخصیت اصلی داستان، کینوی صیاد صدف و همشهریانِ حسابگرش است.

شخصیت‌هایی که مقابل پروتاگونیست این داستان قرار می‌گیرند نیز به تقویت شئ‌محوری در روابط کمک می‌کنند. تفاوتی هم ندارد که در چه جایگاهی باشند؛ از کشیش گرفته تا پزشک، همگی در برخورد با کشمکشی که شئ می‌آفریند، واکنشی مشابه نشان می‌دهند. مرواریدی که کینو پیدا می‌کند، رویکرد آنها را به او متحول می‌سازد. او در سایه‌ی همین مروارید از مردی که سزاوار ترحم نبوده، تبدیل به چهره‌ای شایسته‌ی احترام می‌شود. پزشکی که او را به خاطر نژاد و وضعیت مالی‌اش از درمان محروم می‌کرده، حالا مدام به دنبال اوست و کشیشی که اعترافات او را با اکراه می‌شنیده، اکنون در پی راهی برای طلب آمرزش اوست.

رابطه‌ی مبتنی بر شئ که بر اکثریت قریب به اتفاق ِموقعیت‌های داستان سایه افکنده، منجر به روشدن تناقض‌های شخصیتی در آدم‌ها می‌شود. کشیش شهر به ‌تدریج از نقش بشارت‌بخش خود به سمت انذار و حتی تهدیدگری پیش می‌رود و به کینو درباره‌ی فتنه‌های هولناکی که در پس این مروراید در انتظار اوست، هشدار می‌دهد. پزشک نیز همچون کشیش، چنین رویه‌ای را پیش می‌گیرد و از نیاز مدام کینو و خانواده‌اش به مراقبت شبانه‌روزی پزشکی می‌گوید. تمامی شهروندان کم‌کم با سودای مروارید، به خشونت سوق داده می‌شوند و در مقابلِ کینویی قرار می‌گیرند که تمامی امتیازها در دستان اوست. اینجاست که شئ عامل اصلی تحول شخصیت‌ها می‌شود. حتی خود کینو که به نظر اخلاق‌مدارتر از سایر آدم‌های این شهر می‌آید، خطر قربانی‌کردن فرزندش را در ازای حفظ مروارید می‌پذیرد و احتمال جرم و جنایت‌های بیشتر و یک عمر خانه‌به‌دوشی را به جان می‌خرد. این تغییر رویه اگر با پیام اخلاقی پایان داستان به مغلطه کشیده نمی‌شد، می‌توانست از مروارید، اهریمنی تمام‌عیاری بسازد که هیچ‌کس را توان مقابله با آن نیست. اما وسوسه‌های یونگی که استاین‌بک را در ارائه‌ی روایتی سرراست و بی‌قضاوت، آسوده نمی‌گذارند، این پتانسیل را به هدر می‌دهد و از مروارید تمثیلی می‌سازد که نهایتاً نیروی خیر در آن پیروز میدان است.

مروارید» [The pearl] جان استاین‌بک

جهان شئ‌مدار همان چیزی است که استاین‌بک در این داستان درصدد ساختن آن است. اما او این جهان را در حداقل ابعاد ممکن می‌آفریند. به ‌همین‌ خاطر است که ظرف زمان و مکان در این داستان تا این اندازه کوچک است. کینو با افراد چندانی مراوده ندارد. روابط چندان درخور تأملی از او و زنش نمایش داده نمی‌شود. حتی فرزندش کایتیو که به ‌نوعی در حکم تنها ثروت حقیقی کینو و همسرش است، چندان با توصیف جزئیات داستانی برای مخاطب، خاص و متفاوت ساخته نمی‌شود. تنها به همین بسنده می‌شود که در اغلب اوقات هم‌طراز و یکسان با مروارید در نظر گرفته شده است. در مقیاسی کلی‌تر، خانواده نیز که نقشی تمثیلی در این میان ایفا می‌کند و از بن‌مایه‌های شاخص این قصه است، در بسیاری از سطرهای داستانی مغفول واقع می‌شود و در حاشیه‌ای دور و گنگ از تصویر اصلی قرار می‌گیرد.

استاین‌بک تنها در انتهای داستان از آن به ‌عنوان ابزاری برای استنتاج استفاده می‌کند و برای تحلیل نهایی داستان، گزاره‌ای پیش‌پاافتاده طرح می‌کند که پیش از این چندان ساخته و پرداخته نشده و زمینه‌ی ذهنی مشخصی برای آن وجود ندارد. این جهان به همین خاطر ابتر و ناکام از توجیه فلسفه‌ی خود است و گرچه ممکن است استدلال آفرینش چنین جهانی بالابردن قابلیت تأویل باشد، اما افتادن به دام کلی‌بافی و ابهام، آن را از این مقصود دور نگه می‌دارد. به ‌نظر می‌رسد رمان مروارید در مقایسه با دیگر آثار استاین‌بک کمتر به روح داستان‌نویسی معمول او پایبند است و نمی‌توان آن را کتابی هم‌راستا با جهان ناتورالیستی شناخته‌شده‌ی او قلمداد کرد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ایده اولیه عموم آثارش در همین دوران پرآشوب جوانی به ذهنش خطور کرده است... در این دوران علم چنان جایگاهی دارد که ایدئولوژی‌های سیاسی چون مارکسیسم نیز می‌کوشند بیش از هر چیز خود را «علمی» نشان بدهند... نظریه‌پردازان مارکسیست به ما نمی‌گویند که اگرچه اتفاقی رخ دهد، می‌پذیرند که نظریه‌شان اشتباه بوده است... آنچه علم را از غیرعلم متمایز می‌کند، ابطال‌پذیری علم و ابطال‌ناپذیری غیرعلم است... جامعه‌ای نیز که در آن نقدپذیری رواج پیدا نکند، به‌معنای دقیق کلمه، نمی‌تواند سیاسی و آزاد قلمداد شود ...
جنگیدن با فرهنگ کار عبثی است... این برادران آریایی ما و برادران وایکینگ، مثل اینکه سحرخیزتر از ما بوده‌اند و رفته‌اند جاهای خوب دنیا مسکن کرده‌اند... ما همین چیزها را نداریم. کسی نداریم از ما انتقاد بکند... استالین با وجود اینکه خودش گرجی بود، می‌خواست در گرجستان نیز همه روسی حرف بزنند...من میرم رو میندازم پیش آقای خامنه‌ای، من برای خودم رو نینداخته‌ام برای تو و امثال تو میرم رو میندازم... به شرطی که شماها برگردید در مملکت خودتان خدمت کنید ...
رویدادهای سیاسی برای من از آن جهت جالبند که همچون سونامی قهرمان را با تمام ایده‌های شخصی و احساسات و غیره‌اش زیرورو می‌کنند... تاریخ اولا هدف ندارد، ثانیا پیشرفت ندارد. در تاریخ آن‌قدر بُردارها و جهت‌های گونه‌گون وجود دارد که همپوشانی دارند؛ برآیندِ این بُردارها به قدری از آنچه می‌خواستید دور است که تنها کار درست این است: سعی کنید از خود محافظت کنید... صلح را نخست در روح خود بپروران... همه آنچه به‌نظر من خارجی آمده بود، کاملا داخلی از آب درآمد ...
می‌دانم که این گردهمایی نویسندگان است برای سازماندهی مقاومت در برابر فاشیسم، اما من فقط یک حرف دارم که بزنم: سازماندهی نکنید. سازماندهی یعنی مرگ هنر. تنها چیزی که مهم است استقلال شخصی است... در دریافت رسمی روس‌ها، امنیت نظام اهمیت درجه‌ی اول دارد. منظور از امنیت هم صرفاً امنیت مرز‌ها نیست، بلکه چیزی است بسیار بغرنج‌تر که به آسانی نمی‌توان آن را توضیح داد... شهروندان خود را بیشتر شبیه شاگرد مدرسه می‌بینند ...
عدالت در یک جامعه پسادیکتاتوری چگونه باید تأمین شود؟... آلمان پیش از این نیز مجبور شده بود با بقایای حکومت دیکتاتوری هیلتر و جرائم آنها مواجه شود... آیا باید دست به پاکسازی ادارات دولتی از افرادی زد که با حکوت کمونیستی همکاری داشته‌اند؟... احکام بر اساس قانونی تنظیم می‌شدند که کمترین مجازات را مقرر کرده بود... رسیدگی به هتک حیثیت افراد در رژیم گذشته... بسیاری از اساتید و استادیاران به عنوان خبرچین برای اشتازی کار می‌کردند ...