«انتقاد دینی و سیاسی در قرآن و سنت» نوشته محمدحسن موحدی ساوجی توسط انتشارات دانشگاه مفید منتشر شد. نویسنده اثبات کرده که نقد رفتار حاکمان حق شهروندان است و دین نیز به این امر جواز داده است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از مهر، کتاب «انتقاد دینی و سیاسی در قرآن و سنت» با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۲۴۶ صفحه و بهای ۴۵ هزار تومان منتشر شد.
مفهوم نقد یا critique هرچند خاستگاهی مدرن دارد، اما در تمدن اسلامی و در منابع اصلی و اصیل اندیشه اسلامی بارها به آن اشاره و تاکید شده است. در کلام‌الله مجید می‌توان نشانه‌هایی از مفهوم و ضرورت انتقاد را یافت و سیره معصوم (ع) نیز از این امر مستثنا نیست. «انتقاد» به عنوان یکی از مهم‌ترین مظاهر آزادی بیان، محک مناسبی برای سنجش مردمی بودن نظام‌های سیاسی است. در نظام اسلامی که در دو مرحله حدوث و بقا، نیازمند رضایت عمومی است، «نقد حاکمان» یا «نقد رفتار حاکمان»، حق شهروندان یا به نوعی تکلیف آنان به شمار می‌آید.
این حق و تکلیف که مستفاد از آموزه‌های دینی است، به وسیله افراد به صورت مستقل یا در قالب تشکل‌های مدنی و احزاب سیاسی یا در ساختار نهادهای سیاسی قابل اعمال است و نظام اسلامی، به تأمین و تضمین به کارگیری این حق از سوی شهروندان موظف است. نویسنده در این کتاب سعی کرده تا با واکاوی آیات و روایات ضرورت نقد و ضرورت احترام و رعایت حقوق منتقد را تبیین کند. در کتاب اثبات شده که منتقد از نظر اسلام دارای مصونیت است.
کتاب سه فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «مبانی و کلیات»، «انتقاد در حوزه الهیات» و «انتقاد سیاسی». فصل نخست کتاب شامل دو مبحث مبانی و کلیات است. در مبحث مبانی دو گفتار بدین شرح ارائه شده: «حجیت سیره معصوم» و «نقش عرف و زمان و مکان در استنباط قوانین». در مبحث دوم نیز سه گفتار «مفهوم انتقاد»، «اهمیت انتقاد» و «دلایل دینی حق انتقاد» ارائه شده است.
فصل دوم کتاب شامل سه مبحث است: «ادله جواز انتقاد دینی»، «حقوق منتقدان دینی» و «حدود انتقاد دینی». در مبحث اول سه گفتار ارائه شده است: «آزادی بیان»، «کرامت ذاتی و شناسایی حقوق بنیادین برای انسان‌ها» و «سیره پیشوایان معصوم در مواجهه با مخالفان دینی». مبحث دوم شامل پنج گفتار کوتاه است: «کرامت انسانی منتقدان دینی»، «بهره مندی از حقوق قضائی»، «حرمت تعهدات با غیرمسلمانان»، «مدارا در اخذ مالیات» و «اهتمام به حقوق غیرمسلمانان». مبحث سوم نیز شامل دو گفتار است: «آزادی‌ها و حقوق مشروع دیگران، تنها حد آزادی انتقاد دینی» و «انتقاد دینی و چند حکم دینی».
فصل سوم کتاب نیز شامل چهار مبحث است: «ادله حق انتقاد سیاسی»، «حقوق منتقدان سیاسی»، «سازوکارهای انتقاد سیاسی» و «حدود انتقاد سیاسی». مبحث اول شامل هفت گفتار است: «حق تعیین سرنوشت سیاسی»، «ادله امر به معروف و نهی از منکر»، «ادله نصیحت ائمه مسلمین»، «ادله مشورت»، «نهی از استبداد و تأیید انتقاد»، «سیره و توصیه پیشوایان معصوم» و «سیره عقلا».
مبحث دوم از فصل سوم نیز شامل این سرفصل‌هاست: «عدم الزام منتقدان به بیعت یا همراهی»، «حق اجتناب از اطاعت کورکورانه»، «حق نظارت بر حاکمیت»، «برخورداری از مصونیت، حتی در فرض تجاوز از حدود انتقاد»، «اولویت منتقد در تصدی مناصب»، «رعایت کرامت انسانی منتقد»، «حرمت حریم خصوصی و پرده پوشی بر خطاها» و «تضمین حقوق اجتماعی منتقد سیاسی».
مبحث سوم از فصل سوم نیز شامل این گفتارهاست: «پیش بینی در ساختار سیاسی حکومت»، «احزاب مستقل»، «اجتماعات قانونی»، «رسانه‌ها و مطبوعات آزاد»، «حقوق و آزادی‌های سیاسی، ضمانت اجرای نظارت بر حاکمیت» و «نظارت مردم در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران».
نویسنده در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب نوشته است: «انتقاد گاه در حوزه‌های صرفاً نظری و به ویژه دینی تحقق می‌یابد و گاه در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی نمایان می‌شود که می‌تواند از سوی متدینان به یک دین یا یک مکتب و موافقان یک نظام سیاسی و حاکمان آن و یا منتقدان صورت پذیرد. همچنین منتقد گاه در چهارچوب پذیرفته شده گام برمی‌دارد و گاه از این چهارچوب فراتر رفته، به حقوق انتقاد شونده تعرض می‌کند. در همه شکل‌های فوق نگاه قرآن و سنت قابل بررسی است و حدود و محدودیت‌های انتقاد کنندگان و انتقاد شوندگان یا حقوق آنها نیازمند تعریف و تبیین است.
همچنین مباحث دیگری چون: مبانی حق یا تکلیف بودن انتقاد از منظر قرآن و سنت، نگاه قرآن و سنت درباره انتقاد در دو حوزه دین و سیاست، چگونگی سازوکارهای انتقاد و نیز تضمین‌ها و مصونیت‌های پیش بینی شده برای منتقد بر اساس قرآن و سنت در این کتاب بیان و فرضیه‌های زیر مطرح شده است:
یک: با توجه به مبانی کتاب و سنت، انتقاد با دو حیثیت، هم حق و هم تکلیف به شمار می‌آید.
دو: انتقاد حوزه‌های مختلف بشری را دربر می‌گیرد و به ویژه در دو حوزه دین و سیاست، مورد توجه قرآن و سنت معصومان (ع) قرار گرفته است.
سه: از آموزه‌های کتاب و سنت می‌توان استفاده کرد که اسلام در تعامل فعال با عقل و تجربه بشری، در حوزه‌های مختلف برای اصل انتقاد دارای برنامه است.
چهار: از منظر کتاب سنت به نظر می‌رسد، منتقد در مرحله اختیار، اجرا و عمل از مصونیت برخوردار است، هرچند در حوزه تشریع الهی در برابر خداوند مسئول است و نباید از مرزهای شریعت فراتر رود.»
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن موحدی ساوجی، استادیار گروه الهیات دانشگاه مفید قم است. «دین و جمهوریت»، «امکان فقهی-حقوقی تبدیل مجازات‌های اسلامی»، «همگرایی اسلامی در قرآن کریم» و «مناسبات انسانی در قرآن کریم» از دیگر کتاب‌های منتشر شده اوست.
