از هرات تا تهران؛ سرنوشت همه‌جا تو را تعقیب می‌‌کند | آرمان ملی


عالیه عطایی، نویسنده‌ افغان-ایرانی با مجموعه‌‌داستان «مگر می‌شود قابیل، هابیل را کشته باشد؟» وارد حوزه‌ ادبیات شد. او با رمان «کافورپوش» که در سال 1393 جایزه ادبی مهرگان را کسب کرد، گامی بلند و جدی در ادبیات فارسی برداشت. مجموعه داستان «چشم سگ»، زمستان 98، سومین اثر داستانی او در نشر چشمه منتشر شد. این مجموعه‌داستان، هفت داستان نسبتا بلند دارد. شبیه گالیله، پسخانه، شب سمرقند، ختم عمه هما، سی کیلومتر، اثر فوری پروانه، فیل بلخی، در فضاهای متفاوتی چون تهران، سمرقند، بلخ و هرات اتفاق می‌افتند.

 عالیه عطایی چشم سگ

عطایی تکلیف خودش را با خودش و خواننده‌های داستان‌هایش روشن کرده، بی‌هیچ بازی و ابهامی. روایت مهاجرت و اثر پیچیدگی‌هایی که مهاجرت بر زندگی شخصیت‌‌های داستانی‌اش می‌‌گذارد، اول و آخر همه‌ داستان‌های مجموعه‌ «چشم سگ» است. عمق جهانی که عطایی در داستان‌هایش تصویر می‌کند، به گونه‌ای شگفت مخاطب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. از فروش حیوانات کمیاب و نایاب گرفته تا عملیات تروریستی و جاسوسی، از عشق و تردید در راه هدف، از همزمانی اتفاقات پیش‌بینی نشده، از اتفاقی غریب و دور از ذهن، داستان‌هایی خلق می‌کند نه چندان سرراست و ساده.

عطایی، با «چشم سگ» شاید فرضیه‌ای را به نظریه نزدیک کرده باشد؛ اینکه جنگ و سیاست از زندگی مردمش جدا نیست. هر افغان هم سیاستمدار است و هم جنگجو. زن و مردش هم فرقی ندارد. آدم‌های داستان‌های او بدون جنگیدن برای سرنوشتی که می‌خواهند، میدان را خالی نمی‌کنند. این نگاه رئالیستی او برخی جاها به شدت به ناتورالیسم نزدیک شده است. تاجایی‌که شخصیت‌های داستانی، بعد از دست‌وپازدن در موقعیت‌های خاص خود و درگیری و کشمکش چه از نوع بیرونی و چه از نوع درونی، اغلب خودشان را به سرنوشت واگذار کرده‌اند و به راهی که قضا برای آنها رقم زده است، رفته‌اند.

نشانه‌های مستتر در داستان‌ها به آهستگی ذهن خواننده را باز می‌کنند و آنها را آماده می‌کنند تا با داستان اصلی و به نوعی لایه‌ زیرین و پنهانی ماجرا روبه‌رو شوند. نشانه‌های پنهان داستانی قدم به قدم، به صورت پیوسته رازی را برملا می‌کنند که نفس‌گیر است. در این مجموعه با دو جنس نگاه و عقیده رو‌به‌رو هستیم که به کرات این تفاوت نگاه فرهنگی ـ ملیتی عینیت پیدا کرده است. چه بسا در داستان «ختم عمه هما»، این دو نگاه متفاوت، این تقابل و رویارویی، همراه با کشمکش‌های درونی، راوی را به این باور می‌رساند که نگاه و عقیده تا کجا می‌تواند عشق را جا بگذارد یا از آن عقب بماند؟

«زن‌ها» در داستان‌های این مجموعه حتی اگر راوی نباشند، بی‌شک اثری مؤثر بر راوی داستان‌ها دارند. زن‌هایی که در موقعیت‌های مختلف داستانی، از خود بیرونی‌شان فاصله می‌گیرند و به کشف حقایقی وجودی از درون خودشان می‌رسند. کشفی که شاید سال‌ها هم با آنها دست به گریبان بوده‌اند، اما آنها را در فراسوی ذهن به ظاهر از یاد برده بودند و اکنون شاید با اتفاقی، سخنی و موقعیتی به خود بازگشته‌اند و در حال موشکافی خود هستند. شاید این ر‌و‌به‌روشدن با خود است که زن‌های این مجموعه را چنین ملموس و قابل دیدن کرده است. می‌توان گفت که «چشم سگ» داستان زنان است. زنانی از جنس دیگر که هیچ به زنان آپارتمان‌نشین و لطیف شباهتی ندارند.

شخصیت‌های داستانی این مجموعه، آدم‌هایی اغلب از درون تنها هستند. نوعی گمگشتگی در روح شخصیت‌ها دیده می‌شود، که گاهی حتی خودشان هم نمی‌دانند از خودِ خودشان یا فرد یا جامعه‌ای که با آن درگیرند، چه می‌خواهند. اما بی‌شک، شخصیت‌ها منفعل و نظاره‌گر نیستند، چه در داستان «شبیه گالیله»، ضیا که فروشنده‌ حیوانات نادر و کمیاب به ثروتمندان تهرانی است، در ابتدای راه، تمام تلاشش را برای فروش مار می‌کند، اما دست آخر قدرت سرنوشت او را پس می‌زند. چراکه مار با وجود اقدامات او در جهت فروش، صاحب شخصیتی ویژه می‌شود و ضیا فراموش می‌شود. یا مثالی دیگر در داستان «پسخانه»، راوی در خطر حمله‌ای تروریستی که لو رفته به دختری مهاجر به نام نگاره شک می‌کند که با لاله، همسرش به‌نوعی رابطه‌ دوستی برقرار کرده است. راوی با تردیدها و نگرانی‌هایش، چیزی نمانده تا حادثه‌ای فراگیر را رقم بزند.

زنان این داستان‌ها، بیش از آنکه درگیر سیاست و جنگ کشورشان باشند، از این مرحله گذر کرده‌اند. عشق‌شان در برابر جنگ و سیاست، در تعادلی نامتوازن قرار می‌گیرد تاجایی‌که شور زندگی و رهایی بر اهداف عالی کشور و مبارزات پیشی می‌گیرد. زن‌هایی که تنها هستند، گاهی زنان داستان‌های عالیه عطایی، بی‌هیچ رحمی، فقط به نجات خود از مهلکه‌ای می‌اندیشند که بی‌گمان در ساختنش بی‌تقصیر هم نبوده‌اند.

جغرافیایی که شخصیت‌های داستانی «چشم سگ» در آن نفس می‌کشند، از آنها و موقعیت‌شان جدایی‌ناپذیر است؛ جغرافیایی که در آن جایی برای لذت و راحتی نیست و آدم‌ها مدام در پی فرار از موقعیتی هستند که در آن گیر افتاده‌اند. درنهایت، شخصیت‌ها به کشفی شهودی در مورد خودشان یا شخصیتی که با آن درگیر هستند می‌رسند، اما این کشف کمکی به آنها برای تغییر وضعیت نمی‌کند. چه بسا آنها مجبورند مقهور راهی نامعلوم شوند. نمونه‌ بارز این موقعیت به نظر در «شب سمرقند» خوب نمود پیدا کرده ‌است.

شخصیت‌های در ظاهر متفاوت داستان‌ها شباهت‌هایی درونی نیز دارند. شباهت‌هایی از این دست که اغلب آنها روی مرز باریکی حرکت می‌کنند، شخصیت‌ها علیرغم اینکه در وضعیتی تقریبا باثبات قرار دارند، اما به نوعی از بی ثباتی درونی رنج می‌برند. این بی‌ثباتی ریشه در گذشته‌ای همراه با اتفاق‌هایی خود محور دارد. وضعیت‌های عجیبی شبیه باتلاق که هر آن احتمال فرورفتن آنها وجود دارند، و عجیب اینکه هرچه با این موقعیت بیشتر دست‌وپنجه نرم کنند. بیشتر در باتلاق فرو می‌روند. شاید درنهایت، فرورفتن در خلئی است بی‌پایان.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...