کتاب «نظریه معنویت در قرآن» نوشته محمدمسعود سعیدی به همت پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی منتشر شد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از مهر، مسألۀ اصلی این پژوهش این است که نظریۀ معنویت در دیدگاه قرآن چیست؟ یعنی پرسش از مجموعه‌ای منسجم از مفاهیم، گزاره‌ها و ایده‌های قرآنی است که می‌تواند یک نظریه را دربارۀ معنویت شکل دهد؛ یعنی مجموعه‌ای نظام‌مند که بعد از بیان ویژگی‌های معنویت، زمینه‌ها و شرایط علّی و مداخله‌گر در ظهور و رشد آن در افراد جامعه و کنش‌های اجتماعی مرتبط با آن و آثار وجود یا عدمش در زندگی فردی و اجتماعی را توضیح می‌دهد.
انگیزۀ اولیۀ پژوهش حاضر، فهمیدن این نکته بوده است که آیا می‌توان دیدگاه قرآن دربارۀ معنویت را به گونه‌ای تحصیل کرد که با دیدگاه گروه‌های دینی و معنویِ جدید دربارۀ آن، تا جایی که ممکن است بی‌طرفانه و جامع‌گرایانه قابل مقایسه باشد؟ مقایسه‌ای که بتواند برای کسانی که در این گروه‌ها هستند نیز حتی‌المقدور الزام‌آور باشد؛ بنابراین، هدف این پژوهش، به‌دست آوردن نظر قرآن دربارۀ معنویت با اتخاذ رویکردی تطبیقی بوده است.
این تحقیق، تبیین تکوین و رشد معنویت در جامعه بر مبنای دیدگاه‌های قرآن است، ولی نه به شکل استفادۀ پیشینی از چارچوبی نظری، و آزمون فرضیه‌ای که از دل آن چارچوب استخراج می‌کنیم، بلکه به شکل نظریه‌پردازی داده‌محور با استفاده از آیات قرآنی؛ در این روش، فرضیه‌ای در ابتدای پژوهش وجود ندارد، زیرا هدفِ پژوهش آزمون فرضیه نیست، بلکه هدف، کشف فرضیه‌ها و پردازش آن‌ها برای رسیدن به یک نظریه به روش نظریۀ زمینه‌ای می‌باشد؛ در واقع، این تحقیق از نوع تحلیل کیفی متن است و متن مورد تحلیل، کل قرآن کریم می‌باشد.
در روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد، تکنیک اصلی کدگذاری متن است؛ کدگذاری باز جهت استخراج مفاهیم، فروکاهیِ مفاهیم جهت شکل‌گیری مقولات، کدگذاری محوری جهت ربط‌دهی مقوله‌ها به‌هم، کدگذاری فرایند جهت استنباط فرایندهای مهم و مرتبط و کدگذاری گزینشی جهت یکپارچه‌سازی و پالایش نظریه؛ مفاهیم، متغیرها و روابط آن‌ها در روش نظریه‌پردازی داده‌محور، در ضمن کدگذاری‌ها تولید (کشف) و پرورانده می‌شود.
اگر معنویت را فرایند نسبتاً پایدارِ جستجوی امر قُدسی در زندگی فرض کنیم، معنویت نوعی شیوۀ رفتاری خاص در زندگیِ برخی از انسانها خواهد بود که آدمی در آن به دنبال ارتباط با قدرتی برتر و منزّه در باور خود است.
بنا بر فرض بالا، قرآن امر قدسی را که شایسته است آدمی در جستجوی او باشد، الله می‌نامد و صفاتی را برای او بیان می‌کند که مشوّق معنویت است؛ قرآن مردم را به جستجوی امر قدسی ترغیب می‌نماید و ملازمات و شرایط زمینه‌ای تحقق معنویت را یادآوری و از موانع آن پرهیز می‌دهد، و با هدف تشویق انسانها به رفتار جستجوگرانۀ معنوی، پیامدهای زندگیِ همراه با معنویت را توصیف می‌نماید.
اگر مقصودمان از نظریۀ معنویت، مجموعه گزاره‌هایی باشد که ویژگی‌ها، ملازمات، بسترهای تکوین، فرایندها و عملکردهای منتهی‌شونده و پیامدهای معنویت را بیان می‌کنند، در این صورت، آن چه را که در این کتاب تشریح می‌شود، می‌توانیم نظریۀ قرآن دربارۀ معنویت بدانیم و معنویت‌های نوپدید را با آن، به طور نسبتاً همه‌جانبه و بی‌طرفانه مقایسه نمائیم.
