دیگریتِ مخربِ «دیگری» | اعتماد


مجموعه داستان «زنانی که زنده‌اند» اثر فریبا چلبی‌‌یانی که از سوی انتشارات حکمت کلمه منتشر شد، زن را در ارتباط آن با دیگری مطرح می‌کند. دیگری که به قول سارتر جهنم است؛ اولین داستان مجموعه «زنانی که زنده‌اند» را که از قضا نام کتاب هم از آن گرفته شده، باید کلیدواژه داستان‌های دیگر دانست. «دیگری» در داستان‌های این مجموعه دو وجه دارد: زنان در نسبت با مردان و زنان در نسبت با زنان. این دو «دیگری» بیشتر از آنکه تسهیل‌گر شرایط باشند، بلکه در وجهی تصاحب‌گر و مخرب‌ واقع‌ می‌شوند. زنان داستان در موقعیتی گرفتارند که خود آن را نساخته‌اند. آنها بی‌آنکه اراده‌ای از آنها دخیل بوده باشد، به دنیای مردان و زنان «دیگر» -به تعبیر هانا آرنت- پرتاب شده‌اند؛ نوعی جبر تاریخی. قرار گرفتن در زیست‌بوم مردانه‌ای که زن را درجه دوم می‌بیند و اجازه شکوفایی و شور زندگی آزادانه را از زنان می‌گیرد.در این مجموعه، دوئیتی می‌بینیم که در یک سمتش زنان و در سمت دیگرش مردان قرار دارند. تقابلی که در آن، بودن یکی در نبودن یا کمرنگ شدن نقش دیگری است.

زنانی که زنده‌اند فریبا چلبی‌‌یانی

دیگری
زنان داستان به تعبیر فلسفی «با دیگری» مطرح می‌شوند. این «دیگری» همان ارتباط زن با دنیای پیرامونی است که در اغلب اوقات، هویت زن و دغدغه زندگی او را می‌سازد. این دیگری در اولین داستان مجموعه «زنانی که زنده‌اند» به خوبی مطرح شده است. سیمین خانم همسر نویسنده به داستانی که همسرش می‌نویسد و توصیف می‌کند آگاه و باخبر است: زن موطلایی قدبلند با گونه‌های برجسته.حسادت سیمین نسبت به زن داستان تامل‌برانگیز است. زن موطلایی قد بلند همان «دیگری» این داستان است که اگرچه زاییده خیال است، اما برای زن مهم می‌شود و نشان می‌دهد که حسادت زنانه حد و مرز نمی‌شناسد. از طرفی زنی که در واقعیت زندگی نویسنده وجود دارد، دیده ‌نمی‌شود. در پارادوکسی که در داستان هست، زن واقعی نادیده ‌گرفته می‌شود و زن خیالی داستان اهمیت می‌یابد. «دیگری»ای که اگرچه صورتی خیالی دارد اما روح دارد و زنده است. داستان بر گمشدگی صحه می‌گذارد و همیشه گمشده‌ای در برابر هرکس چه زن و چه مرد وجود دارد .در داستان «معامله» زن داستان را می‌بینیم که از داستان بیرون آمده و به دنیای آدم‌ها وارد شده است. زنی که دوست دارد زندگی را در بستر زن بودن تجربه کند. او «دیگری» یعنی شخصیت مرد را ترسو و تا حدی محافظه‌کار خطاب می‌کند که در داستان قبلی هم ازدواج با یک زن به درد نخور ثروتمند را به او ترجیح داده ‌بود. یک «دیگری» که نویسنده و خالق اوست و آزارش می‌دهد و دوست دارد از او بگذرد: «اما از روی لجی که با نویسنده داشت، رفت تو قالب مرد. یک‌بار هم قرار بود جایی از خجالت زبانش بند بیاید که کفشش را برداشته و با پاشنه افتاده بود به جان مرد.»

دیگری در داستان «ضرباهنگ» نیز خود را در قالب گمشده مطرح می‌کند. پیرمردی که در یک روز سرد، هوس رفتن شنا در دریاچه ارومیه به سرش می‌زند. خاطرات سال‌های گذشته دریاچه ارومیه با همسرش مهین او را به آن حوالی کشانده است. اما مهین دیگر نیست. آن «دیگری» که برای پیرمرد هویت‌بخش بوده و نه جهنم که بهشتش بوده، حالا دیگر ‌نیست.داستان «حاشیه» داستان زنی تنهاست که مطلوب ذهنی‌اش، عشق و شور زندگی است، اما «دیگری» برای او در قامت مردانی ظاهر می‌شوند که او را اقناع هوس‌های خویش می‌خواهند.این «دیگری» در داستان «عفو» بسیار خطرناک می‌شود و به حذف زنان می‌اندیشد. «عفو» داستان مردی است که از زنان و دخترانی که به دام او افتاده‌اند، انتقام می‌گیرد. انتقامی که برای او در حکم عملی افتخارآمیز است.در داستان «دعوت» سهیلا همان دیگری کسی است که عروسی و ازدواجش برای ملیحه مساله یا جهنم می‌شود: «وقتی خبر ازدواج سهیلا را شنیده مثل فرد شکست خورده‌ای سگرمه‌هایش توی هم رفته است. کم مانده از غصه دق مرگ بشود.» این دیگری با خود شرایطی- شوهر پولدار- می‌آورد که ملیحه از شنیدن آن رنجور می‌شود.

تنهایی
زنان داستان‌های این مجموعه بیشتر زنان خانه‌دار و سنتی‌اند. زنانی که شاغل نیستند، بلکه وابستگی مالی به مرد دارند. آنها سعی می‌کنند نسبت با مردان، تنهایی خود را تسکین ببخشند، اما بیشتر خیانت می‌بینند و زخمی بر زخم‌های کهنه‎شان افزوده می‌شود. زنانی به تعبیر نویسنده زنده‌اند اما سهم زنده بودن‌شان نادیده گرفته‌ می‌شود. سایه مردسالاری اجازه زیستی با نشاط به زنان داستان نمی‌دهد. هوس‌بازی مردان و جو مردسالارانه محیط زندگی‌شان، اجازه دیده‌ شدن به زنان نمی‌دهد و این به صورت امری تراژیک در داستان‌ها جریان دارد. از سیزده داستان پنج داستان از زاویه دید مردان روایت می‌شود و راوی‌های‌شان مردان هستند. در این داستان‌ها، تنهایی در اشکال مختلف روایت می‌شود. مانند مرد داستان «جاده‌خاکی» که یک خودکشی ناموفق داشته و در نظر دارد برای دومین بار خودکشی کند و وضعیت تنهایی او به خوبی در داستان روایت شده ‌است. یا در داستان «خاطره بازی» که راوی مرد داستان در کارها و جنایات خود را در مرور خاطراتش روایت می‌کند و ما را به تنهایی خود می‌برد.

دنیای زنانه
با این حال، زنان این مجموعه داستان از یک ویژگی دیگر نیز برخوردارند و آن دنیای پراحساس زن بودن و امید داشتن به زندگی است؛ زنانی که تنها هستند و اگرچه توانایی انتقام ندارند اما با محدودیت‌هایی که جامعه مردسالار به آنها تحمیل کرده به زندگی‌شان ادامه می‌دهند. هرچند «دیگری» در اغلب موارد برای آنها جهنمی طاقت‌فرسا می‌سازد، اما آنها دوستدار زندگی و به قول نویسنده «زنانی که زنده‌اند». آنها نبض زندگی‌اند و کتمان یا حذف‌شان محصول منطق نادرست است.

................ هر روز با کتاب ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...