ویژگی بارز این اثر بیان اختلافات و جناح‌بندی‌های درونی میان فقهای مشروطه است... نگاه کسروی در وقایع نگاریِ مسائل مشروطه و شهر تبریز، اجتماعی است... نزدیکی احتشام‌السلطنه با خانواده‌های قجری باعث شده نقدهای او به اخلاق و منش این خاندان دست اول و خواندنی شود... آدمیت نگاهی نخبه گرایانه دارد... مجموعه مقالات انقلاب مشروطه، چاپ دانشگاه آکسفورد...
رضا مختاری اصفهانی می‌گوید برای فهم وقایع مشروطه باید منابع مختلفی اعم از خاطرات، روزنامه‌ها، اعلامیه‌ها و پژوهش‌ها را مطالعه کرد. وی در گفتگو با ایرنا، سه کتاب کلاسیک از دوران مشروطه، ۳ مجموعه خاطره به جا مانده از مشروطه و ۳ پژوهش مفید در موضوع مشروطیت را به علاقمندان تاریخ مشروطه معرفی می‌کند.
متون کلاسیک
۱. تاریخ بیداری ایرانیان؛ ناظم الاسلام کرمانی
در میان کتاب‌های کلاسیک «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشه ناظم الاسلام کرمانی کتابی ارزنده است. تالیف این کتاب همزمان با وقایع مشروطه است. ناظم‌الاسلام پس از تأسیس مدرسه اسلام توسط محمدصادق طباطبایی در این مدرسه مشغول به تدریس شد. شاید به همین دلیل است که وی در وقایع نگاری مشروطه دیدگاه جناح آیت‌الله طباطبایی را نمایندگی می‌کند. نزدیکی او به آیت‌الله طباطبایی باعث شده این کتاب در بیان اطلاعات دست اول از ملاقات‌ها و مذاکرات و دیدگاه‌های آیت‌الله طباطبایی سرآمد گردد. همچنین ویژگی بارز دیگر این اثر بیان اختلافات و جناح‌بندی‌های درونی میان فقهای مشروطه است. اطلاعات و وقایع نگاری این کتاب مربوط به دورانی است که دست محمد علی شاه تهران را به دست گرفته است؛ نکته ظریف و بااهمیت کتاب مورد بحث، بیان نحوه بروز حوادث مهم در تهران است. تاریخ نویسان مشروطه صاحب سبکی مانند کسروی و مهدی ملک‌زاده نیز به وقایع مورد اشاره اثر ناظم الاسلام استناد کرده‌اند؛ که نشان از اعتبار و دقت نظر ناظم‌الاسلام در وقایع‌نگاری دوران مشروطه است. از کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» دو تصحیح شناخته شده وجود دارد که تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی کامل‌تر است.
۲. تاریخ مشروطه ایران؛ احمد کسروی
«تاریخ مشروطه ایران» نوشته سید احمد کسروی است. این کتاب به جهت انعکاس وقایع تبریز مهم است و نقش انجمن‌های ایالتی در وقوع مشروطه به خوبی بیان شده است. نگاه کسروی در وقایع نگاریِ مسائل مشروطه و شهر تبریز، اجتماعی است. وی در بیان اتفاقات تبریز به فرهنگ عمومی و اقشار مختلف مردم توجه نشان می‌دهد و در بیان سلسله رویدادها تنها دیدگاه رهبران و سران حکومتی منعکس نمی‌شود. در روایت‌های کسروی، از افرادی نام برده می‌شود که پیش از مشروطه هیچ نام و نشانی نداشته‌اند اما وی تلاش می‌کند تا به لایه‌های عمیقی از باورها و وضعیت این گروه‌های اجتماعی دست یابد. در «تاریخ مشروطه ایران» اطلاعات دقیقی از افرادی مانند ستارخان و باقرخان ثبت و ضبط شده است. نکته جالب کار کسروی، دسته‌بندی‌های وی از انقلاب مشروطه است. در نظر وی عده‌ای طرفدار مشروطه و دیگران طرفدار استبداد هستند. اما ظرافت بحث کسروی در آن است که او نشان می‌دهد این صف‌آرایی و اختلافات ریشه در اختلافات قبیله‌ای و محلی داشته و ناشی از رقابت‌های درونی محلات بوده است.
کسروی در دوران وقوع انقلاب مشروطه ۱۸ سال دارد. «تاریخ مشروطه ایران» به دلیل استفاده از روایات شفاهی و مشاهدات مستقیم نویسنده آن ارزشمند است. کسروی تنها به ذکر وقایع بسنده نکرده و با ارائه تحلیل، خواننده کتابش را به درک عمیق‌تری از وقایع می‌رساند. روایت‌های کسروی، مردم گراست به این خاطر که او توده‌های مردم را می‌بیند و از احوال آنها گزارش می‌دهد. هرچند با بخشی از رجال و روحانیون مطرح آن دوران میانه خوبی ندارد اما درباره آیت الله بهبهانی و طباطبایی با احترام سخن می‌گوید. کسروی در نگارش کتابش تلاش می‌کند از زبان نوشتار عربی‌زدایی کند اما با این وجود همچنان زبان کتاب جذاب است. به طور خلاصه می‌توان گفت این اثر فقط کتاب نیست بلکه تصویرسازی مشروطه به ویژه در شهر تبریز است.
۳. واقعات اتفاقیه در روزگار؛ شریف کاشانی
شیخ محمد شریف کاشانی در کتاب خود بخشی از جناح روحانیت طرفدار مشروطه را نمایندگی می‌کند و از زاویه متفاوتی انقلاب مشروطه را بازگو می‌کند. اهمیت این کتاب در ثبت و آرشیو اعلامیه‌ها و بیانیه‌های مشروطه –حتی برای گروه‌های کمتر شناخته شده- است. تلاش او به پژوهشگران کمک می‌کند تا بتوانند درباره ادبیات سیاسی حاکم بر دوره مشروطه اظهارنظر و پژوهش کنند. کتاب شریف کاشانی از لحاظ قدرت روایت به پای آثار کسروی و ناظم الاسلام نمی‌رسد اما به هر صورت نمی توان در شرح وقایع مشروطه آنها را نادیده گرفت.
خاطرات
۱. خاطرات احتشام السلطنه؛ اندرونی خانه‌های قجری
یکی از مهمترین خاطرات به جای مانده از دوران مشروطه، خاطرات احتشام السلطنه است. محمود علامیر مشهور به احتشام السلطنه دومین رئیس در مجلس اول بود. با وجود اینکه مدت ریاست وی طولی نکشید اما ریاست وی بر تحولات زمانه‌اش تاثیرگذار بود؛ به طوری‌که او به خوبی بحران ترور محمدعلی شاه را مدیریت کرد. محمود علامیر از خانواده قاجار «دولو» است اما تعصبی به سلطنت قاجار ندارد و همواره نگاه منصفانه خود را حفظ می‌کند. نزدیکی او با خانواده‌های قجری باعث شده نقدهای او به اخلاق و منش این خاندان دست اول و خواندنی شود. در خصوص احتشام السلطنه گفته می‌شود با تشکل‌های فراماسونی و نخبگان غربی رابطه داشته است.
۲. روزنامه خاطرات شرف الدوله؛ ابراهیم کلانتر باغمیشه‌یی
روزنامه خاطرات شرف الدوله نوشته ابراهیم کلانتر باغمیشه‌یی از آثار ارزشمند دوره مشروطه است که باید آن را در دسته خاطره نویسی قرار داد. وی نماینده تبریز در مجلس بود و در خاطرات خود حوادث درون و بیرون مجلس را شرح می‌دهد. نقطه برجسته خاطرات باغمیشه‌یی روایت مناسب رویدادهای بعد از به توپ بسته شدن مجلس است. روزنامه خاطرات شرف‌الدوله روایات جالبی از فضای حاکم بر تهران در دوران استبداد صغیر دارد. او در خاطرات خود نشان می‌دهد که در دوران استبداد صغیر، جامعه در برابر فضای سیاه و استبدادی مقاومت نشان می‌داد و کار را بر محمدعلی شاه سخت می‌کردند.
۳. حیات یحیی ؛ خاطرات یحیی دولت آبادی
دولت آبادی عضو انجمن معارف بوده است. کتاب حیات یحیی دولت آبادی اطلاعات خوبی درباره میرزا آقاخان کرمانی می‌دهد و نکات جالبی درباره انقلاب مشروطه دارد. دولت آبادی در همان موقع خاطرات خود را منتشر می‌کرده است. او مدعی است تاسیس عدالتخانه توسط وی در میان خواست‌ه های مشروطه خواهان گنجانده است؛ البته این ادعا توسط ناظم الاسلام کرمانی هم تایید می‌شود. دولت آبادی فعال سیاسی بوده و در دوره مشروطه در اختلاف تندروها با امین السلطان، واسطه‌گری سیاسی می‌کرده‌است. کتاب حیات یحیی در مورد انقلاب مشروطه جزو منابع مهم است چرا که نویسنده آن در بطن حوادث بوده و با گروه‌های مختلف ارتباط داشته است.
پژوهش‌های معاصر
۱. مجلس اول و بحران آزادی؛ فریدون آدمیت
کتاب «مجلس اول و بحران آزادی» نوشته فریدون آدمیت از جمله پژوهش‌های نوین ارزشمندی است که به موضوع مشروطه می‌پردازد. آدمیت نگاهی نخبه گرایانه دارد؛ البته او با برخی از مشروطه خواهان زاویه دارد و آنها را نفی می‌کند و بخشی از ناکامی‌های مجلس اول را متوجه آنها می‌کند. اهمیت کتاب «مجلس اول و بحران آزادی» را نمی‌توان نادیده گرفت.
۲. انقلاب مشروطه ایران؛ مجموعه مقالات
«انقلاب مشروطه ایران» عنوان مجموعه مقالاتی است به مناسبت یکصدمین سال انقلاب مشروطه که در دانشگاه آکسفورد منتشر شد. این مقالات توسط ونسا مارتین گردآوری و منتشر شد و موضوعات مختلفی را در بر می‌گیرد. سعی شده انقلاب مشروطه از ابعاد اجتماعی و فرهنگی دیده شود و حتی اقوام و ایلات و عشایر مورد توجه باشند و تصویری کلی از انقلاب مشروطه ارائه شود. کسانی مثل دکتر علی قیصری، کاتوزیان، منصوره اتحادیه در این مجموعه مقاله دارند.
۳. تاملی بر مجاهدان مشروطه ؛ سهراب یزدانی
سهراب یزدانی در این کتاب به صورت پژوهشی و علمی ریشه فرهنگی-اجتماعی مجاهدان و نقش آنها را در انقلاب مشروطه بررسی کرده و نگاهی چند بعدی به ماجرا دارد. دکتر یزدانی به نقش مثبت و منفی گروه‌ها اشاره دارد و نگاهی نخبه گرایانه ندارد. «مجاهد» نامی بود که در دوره مجلس اول بر داوطلبان نظامی مشروطه خواه می‌گذاشتند. این نیروها بر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور اثری دیرپا گذاشتند. مجاهدان تبریز، در روزهای استبداد صغیر، پرچم مشروطه خواهی برافراشتند و شهر خود را در برابر تهاجم نیروهای دولتی حفظ کردند. مجاهدان اردوی شمال همپای بختیاری ها بر پایتخت دست یافتند اما پس از بازگشت نظام مشروطه چند پاره شدند. برخی به جناح‌های مختلف گرویدند و به عرصه مبارزه سیاسی پا نهادند. اما سرانجام با انحلال مجلس دوم، نیروهای مجاهد از میدان سیاست کنار رفتند.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
