آناهید خزیر | ایبنا


«پرداختن به تاریخ دراز و فرآیند پر فراز و نشیب پیدایش دین مسیحی در غرب در محدوده تنها یک کتاب کار بزرگ و بلند پروازانه‌ای است که مورخ برجسته‌ای چون پتر براون [Peter Brown] شاید توانسته از عهده آن برآید و کتاب را از اقبال مورخان و اروپاشناسان زیادی برخوردار سازد. مورخ ایرلندی استاد تاریخ دانشگاه‌های اکسفرد لندن برگلی و پرینستون و حوزه تخصصی‌اش تاریخ اواخر عهد باستان و رابطه دین و جامعه در دوران انتهایی امپراتوری روم و اوایل قرون وسطا است.



او در این کتاب مسیر پر ماجرای پیدایش دین مسیحی را در ازمنه دراز از شروع عهد وسطای اولیه تا سال هزار میلادی به بررسی نشسته است. مسیری که از حدود سال ۲۰۰ میلادی در دوران امپراتوری روم، غربی سپس گرویدن قسطنطین اول امپراتور روم به مسیحیت در سال ۳۱۲ میلادی آغاز می‌شود و نهایتاً با پذیرش مسیحیت توسط سکنه جزیره ایسلند در سال هزار میلادی مسیحی شدن سراسر قاره اروپا را به فرجام می‌رساند.» آنچه بازگو شد بخشی از کتاب «تاریخ پیدایش غرب مسیحی» [Die entstehung des christlichen Europa] ترجمه بهاء الدین بازرگانی گیلانی، دیپلمات، مترجم و پژوهشگر و متخصص امور اروپا بود که به تازگی از سوی نشر کویر منتشر شده است. با او گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

ابتدا درباره سرفصل‌های کتاب «تاریخ پیدایش غرب مسیحی» بگویید و اینکه آیا پتر براون در این کتاب به این مساله پرداخته است که اروپا چگونه مسیحی شده است؟

پتر براون موضوعات کتاب را در سه بخش عمده بررسی کرده است: بخش اول سه سده از حدود سال ۲۰۰ تا پایان امپراتوری روم غربی در اواخر قرن پنجم را در برمی‌گیرد؛ بخش دوم میان سال ۵۰۰ تا ۷۵۰ است که طی آن در برخی مناطق از جمله در قلمرو امپراتوری روم شرقی هنوز عهد باستان پایانی کم و بیش ادامه دارد و در برخی حوزه‌های دیگر از جمله در غرب اروپا دوران موسوم به قرون وسطا آغاز شده است و بالاخره بخش سوم تحولات قرون وسطای اولیه است که تا پایان هزاره اول ادامه پیدا می‌کند. اسلام که گسترش سریع و برق آسای آن از حدود سال ۶۳۰ به مناسبات عهد باستانی در حوزه شرق مدیترانه خاتمه داد و آئین مسیحی را از خود متاثر کرد گرچه مورد توجه نویسنده قرار گرفته ولی مبحث اصلی کتاب نیست و فقط به طور حاشیه‌ای به آن پرداخته شده است.

براون در این کتاب به هیچ وجه بررسی تاریخ طولانی کلیسای مسیحی را موضوع اصلی اثر خود قرار نداده و مطالب این کتاب هرگز سرگذشت پاپ‌ها، اسقف‌ها، کشیش‌ها و کلیساها نیست. اوضاع و تحولات بسیار متغیر تاریخی و محیط‌های هیجانی و دنیاهای الوانی که آئین مسیحیت در سرزمین‌های ایرلند، بریتانیا، شمال گل، آلمان و بالاخره ممالک اسکاندیناوی تجربه کرده و خود را با انعطاف زیاد با این محیط‌ها تطبیق داده و موجودیت خود را به کرسی نشانده و مورد تحقیق و تتبع مورخ قرار گرفته است. محیط جغرافیایی که نویسنده در این بررسی‌ها مورد توجه قرار داده پا را از هسته اصلی اروپا فراتر گذاشته و به آسیا و آفریقا روی نهاده است، مناطقی که مسیحیت مغرب زمینی به تأثیر مستقیم و بی‌وقفه از آنها، اشکال همواره متغیر و دیگرگونه‌ای به خود پذیرفته است. مسیحیت اروپای غربی اساساً بخشی از دهکده جهانی مسیحی است و هیچگاه مستقلاً و در دنیای تنهای خود تکوین نیافته است. خواننده در لابلای صفحات کتاب درمی‌یابد که بخش اعظم آنچه را امروز اروپا می‌نامیم، فقط منتهی‌الیه غربی عالم نصرانی فراخی است که حوزه شرقی مدیترانه و منطقه خاورمیانه مرکز ثقل آن را تشکیل داده‌اند تاریخ مسیحیت شرقی و مناقشات جدلیون و آباء کلیسایی در این حوزه وسیع سرزمینی و آثار آن بر نواحی غرب اروپا در فرآیند مسیحی شدن آن مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. امپراتوری بیزانس اگر نگوییم تمام دنیای غرب حداقل صفحات غربی اروپا را مستقیماً تحت تأثیر تحولات خود قرار داده است. کوشش علما و شریعت‌مداران کیش نصرانی برای اصلاح شئون کلیسایی و شریعت و مناسک مسیحی و بازتعریف گذشته مسیحیت در فرایند سرنوشت‌ساز موسوم به مناقشه شمایل شکنی در کلیسای شرق و شکاف کلیسایی میان شرق و غرب باعث شد که امپراتوری شارلمانی در فرانسه و غرب اروپا نیز به اصلاحات دینی و آئینی دست بزند و بر دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی مترتب بر آن گردن نهد. کتاب در این عرصه با استناد به منابع کم نظیر تاریخی اقوال نادر پیشقراولان دنیای شرک و بت‌پرستی و روایات آباء کلیسایی و دیرانی فرازهای تاریخی آگاهی‌بخش و عبرت‌آموزی را به خواننده منتقل می‌کند.

پتر براون در بخشی از کتاب می‌گوید که مهم‌ترین شاخصه کتاب پرداختن همدردانه و همنوای او به مسیحیت قرون وسطای اولیه است. این مساله در کتاب چگونه تبیین شده است؟

از دیدگاه پتر براون «رنسانس کارولنژی» تجدید حیات فرهنگ و آئین عهد باستانی نبود بلکه بازسازی و اصلاح فرهنگ کهن در داخل دیرهای پر رمز و راز نصرانی و جایگزینی آئین و مناسک دیرانی به جای آنها بود. این کتاب خواننده را در سفری هیجان‌انگیز از جوامع بسته و کوچک مسیحی یا خُرد مسیحیت‌ها در بسیاری مناطق سرحداتی امپراتوری روم در ایرلند و جزیره بریتانیا به سوی جوامع متنوع و کهنسال مسیحیان نسطوری در ایران و آسیای میانه سوق می‌دهد و در این وادی ویژگی‌های متمایز و هم متشابه عوالم نصرانی را با نگاه نافذ تاریخی و جامعه دین شناختی خود به تصویر می‌کشد و همچنین به نحله‌های مختلف آئینی و مسلکی نظیر آریانیسم و مانویت گریزی اجتناب‌ناپذیر می‌زند. نویسنده، روایات کهن و اقوال آباء کلیسایی را که معتقدند گویا نصرانیان اقلیتی دائماً تحت آزار و تعقیب بودند و یا زندگانی مخفی و با صعوبتی داشتند، با واقعیات آن دوران هیچ سازگار نمی‌بیند حتی اقوال جدیدتر که گسترش مسیحیت را به عنوان دین رحمت و برابری در میان مردمان ضعیف و عقب نگاه داشته توصیف می‌کند کمتر قرین واقعیت می‌داند و با ارائه آیات و نشانه‌های واقعی و با استناد به مدارک و شواهد متقن تاریخی نتیجه می‌گیرد که مسیحیت به هیچ وجه کیش بردگان و مردمان ضعیف و فرودست نبوده است.

به اعتقاد نویسنده، قابلیت سازش و همکاری متفکران و مروجان آئین نصرانی اقوام مختلف در سرزمین‌های بدوی و فاقد فرهنگ غرب و شمال، اروپا همین طور مساعی سایر آباد کلیسایی در تطبیق مسیحیت با رسوم و آئین‌های باستانی عامل اصلی در بازداشتن تدریجی حاکمان بت‌پرستی و مناسک کافری بوده و در فرایندی منعطف و صبورانه نهایتاً تخریب مقابل بت خانه‌ها و گرایش به کیش جدید را به همراه آورده است. در این دگردیسی فرهنگی و آئینی نه تنها منافع سلاطین و اشراف و منابع قدرت آنان دست نخورده باقی مانده بلکه فرمانروایان اساساً پذیرش آئین جدید را در شرایط متغیر سیاسی و اجتماعی و یک ضرورت تاریخی و تثبیت‌کننده ارکان حکومت خود یافته‌اند. نویسنده با اتخاذ مواضع بیطرفانه میان آئین‌های کهن مشرکان و بت‌پرستان و مسیحیت جدید تأثیرپذیری‌های متقابل این دو را با هنر نقالی تاریخی و نگاه نافذ کهن‌شناسانه، به گونه‌ای ارائه می‌کند که خواننده در مواردی عاجز از تمیز این مطلب می‌شود که به واقع کدام یک از دیگری تأثیر بیشتری پذیرفته است. التقاط و امتزاج انواع آئین‌ها، مناسک، اسطوره‌ها، عیدها و شادیانه‌ها و نفوذ و پابرجایی حیطه‌های دیرپای خدایان، بتان، الهه‌گان، خرافه‌ها و اسطوره‌های کهن در آئین جدید فرازهای آموختنی کتاب را تشکیل می‌دهند.

با استناد به منابع تاریخی گوناگون که پتر براون نیز به آن‌ها اشاره کرده است چه مسایلی در تقویت جوامع مسیحی و نهادهای کلیسایی اثرگذار بوده است؟

یکی از مسایلی که می‌توان به آن اشاره کرد این است که جریان پول و ثروت نزد مسیحیان یک فرآیند دینی به حساب می‌آمده و «گناه» و «توبه» دو عنصر اساسی آن را در انباشت ثروت و قدرت تشکیل می‌دهند. ثروت بر مبنای آنچه پیش از آن سابقه نداشت در خدمت محافل و نهادهای مسیحی و فربه‌سازی آنها قرار می‌گیرد و میان متن و حاشیه کلیساها توزیع می‌شود. داوری نویسنده در فرازی از کتاب درباره عشریه‌های معروف کلیسایی با استناد به منابع تاریخی خود گویای حقایق شگرفی است همان‌گونه که می‌گوید: «در تاریخ اروپا هیچ مالیاتی را نمی‌توان از لحاظ دوره زمانی وسعت مطالباتی و سنگینی بار اقتصادی با عشریه‌های کلیسایی مقایسه کرد.



به این ترتیب جماعات مسیحی و کلیسائیان با استفاده از این بازوی مالی تا توانستند در اقصی نقاط باختر زمین بسط و توسعه پیدا کردند و خود را بعدها برای اعمال حاکمیت‌های مطلقه کلیسایی و عرض اندام‌های پرماجرای سیاسی اقتصادی و فرهنگی در قرون بعدی مهیا ساختند.» این کتاب، گرویدن قسطنطین امپراتور روم به مسیحیت در سال ۳۱۲ و مسیحی شدن امپراتوری را نقطه عطفی در تاریخ مسیحیت می‌داند که طی آن جوامع مسیحی تدریجاً از پشتیبانی حکومت برای ترویج دین و رویارویی با بت پرستی و انواع پنداره‌های کهن و منسوخ برخوردار می‌شوند با این وجود کتاب دلیل اصلی ظهور مسیحیت لاتینی در قرون وسطای اولیه را گرویدن امپراتور قسطنطین اول به آئین مسیحیت نمی‌داند بلکه واقعاً به این دلیل که جوامع رومی از مصائب و ناملایمات فراوان حملات، بربرها جنگ‌های داخلی و بروز ضعف و فترت در ارکان حکومت امپراتوری سخت آسیب دیده و نسل‌های خلاق و مبتکری نظیر آوگوستینوس قدیس از آن میان برخاسته و به ترویج آئین نصرانی روی نهادند ضرورت یکپارچه‌سازی کیش و آئین امپراتوری و غلبه بر انواع خرافه‌هایی که وحدت اجتماعی را متزلزل ساخته بود، به علاوه مواجهه با چالش‌هایی که بعدها در شرق و سپس با ظهور اسلام بروز پیدا کرد، همه و همه لاجرم به تقویت جوامع مسیحی و نهادهای کلیسایی منجر می‌شود.

دوره تاریخ پیدایش غرب مسیحی چقدر برای مورخان این حوزه مهم است؟ و چه سرفصل‌هایی را تبیین می‌کند؟

آنچه این دوران را برای مورخان مهم و پراهمیت می‌کند کیفیت متنوع و انواع منابع مکتوب در دسترس است، منابعی که نشان می‌دهند مسیحیت چگونه توانسته است موجودیت خود را در مناطق و نواحی مختلف حفظ و تامین کند. این موضوع به منابع نسبتاً موثقی برمی‌گردد که از آباء کلیسایی به زبان‌های یونانی و لاتینی برجا مانده‌اند. این منابع امروز مانند دیگر «متون کهن» دنیای یونانی-رومی، به شکل کتاب‌های معمولی در دسترس قرار دارند. به علاوه ترجمه‌های بسیاری از آثار آباء کلیسایی را به انواع زبان‌های امروز اروپایی در اختیار داریم. پس از آن متون و نوشته‌های مسیحیت مشرق‌زمینی به زبان‌های قبطی، آسوری، ارمنی، گرجی، سغدی و نهایتاً حتی چینی و ترکی کهن نیز به این مجموعه اضافه شدند. بعد از اسلام، منابع به زبان‌های عربی و فارسی قدیم نیز در دسترس قرار گرفتند. بعد از سال ۶۰۰ در مغرب‌زمین، منابع به زبان‌های ایرلندی کهن، آنگلوساکسونی، آلمانی کهن و نروژی کهن به زبان لاتین ترجمه شدند. در مرزهای شمالی بیزانس، حوالی سال ۹۰۰ متون یونانی به زبان اسلاوی کهن ترجمه شدند. نویسنده در این کتاب از همه منابع متنوع، بیشتر نقل قول‌هایی آورده است تا صداها و زبان‌های گوناگون را که از پیشینه نصرانی حکایت دارند به گوش خواننده برساند زیرا برخی از پژوهشگران و مورخان غالباً غنا و سرشاری این زبان‌ها را کم‌بها جلوه می‌دهند. این نقل‌قول‌ها هر یک در جای خود و از زبان حال خود سخن می‌گویند و جالب هم هستند.



شما مجموعه کتاب‌هایی را در زمینه «آثار اروپایی موسوم به احداث اروپا» به فارسی ترجمه کرده‌اید. این طرح چقدر به شیوه تاریخ‌نویسی مدرن کمک کرده است؟

احداث اروپا عنوان ابتکار قریب سه دهه پیش پنج ناشر معتبر اروپایی، آلمانی، انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی و اسپانیایی است که دست‌اندرکار گردآوری و انتشار تاریخ اروپا از جنبه‌های مختلف و از منظری جدید و محققانه شده‌اند آنچه تمایزات ساختاری با تاریخ نویسی‌های متعارف معاصر در باختر زمین دارد در این ابتکار حداقل ۲۰ مورخ و جامعه‌شناس غربی به سرپرستی ژاک لو گوف، مورخ فقید فرانسوی مجموعه بررسی‌های تاریخی پیرامون قاره اروپا را تاکنون در ۲۴ عنوان کتاب در یک کار مشترک به دست چاپ سپرده و یا شاید هنوز در دست تألیف و انتشار دارند. اومبرتو اکو، پتر بورک، پتر براون، فرانکو کاردینی، ژاک لو گوف و چارلز تیلی از جمله این مورخان هستند. نکته بارز مجموعه این است که هر عنوان موضوعی کتاب شامل فقط یک جلد محدود و فشرده است و هر کتاب هم زمان به هر پنج زبان تدوین و منتشر می‌شود. این گروه مدعی است مهمترین موضوعات تاریخی قاره اروپا را مطابق با تازه‌ترین دیدگاه‌ها و بررسی‌های تاریخی غیرسنتی و غیر روایت‌گرایانه طبق آموزه مکتب تاریخ‌نگاری آنال به طور فشرده تدوین کرده‌اند تا طرحی مدرن در شیوه تاریخ‌نویسی دراندازند و پاسخگوی چالش‌هایی باشند که اروپا و اروپائیان در زمانه حاضر با آن رویارو هستند. ناگفته پیداست که گروه در پژوهش‌های خود با انتقاد و خرده‌گیری منتقدانی هم مواجه بوده است.

تاکنون هفت اثر با عناوین «انقلاب‌های اروپایی» نوشته چارلز تیلی مورخ آمریکایی؛ «اروپا مولود قرون وسطی» اثر ژاک لو گوف مورخ فرانسوی؛ «تاریخ پیدایش علوم جدید در اروپا» نوشته پائولو روسی مورخ ایتالیایی؛ «تاریخ روابط اسلام و اروپا» اثر فرانکو کاردینی مورخ ایتالیایی؛ «تاریخ پیدایش غرب مسیحی» نوشته پتر براون مورخ ایرلندی؛ «زنان در تاریخ اروپا» اثر گیزلا بوک محقق آلمانی و «تاریخ حقوق در اروپا» نوشته پائولو گروسی مورخ حقوقی ایتالیایی به فارسی برگردانده و منتشر شده است. «تاریخ روشنگری در اروپا» نوشته اولریش ایم هوف مورخ سوئیسی از همین گروه کتابی است که هم‌اکنون مشغول برگردان آن به زبان فارسی هستم. ترجمه این کتاب‌ها بیشتر مورد توجه دانش‌پژوهان تاریخ و دانشجویان علوم تاریخی و اجتماعی است. امیدوارم ترجمه این کتاب‌ها به غنای منابع جدید تاریخی و اجتماعی پیرامون اروپا و مغرب زمین در مملکتمان که متأسفانه در مقایسه با موضوعات دیگر تا حدودی نازل و اندک است مدد رساند و توجه محققان کشور را به آثار این گروه علمی نسبتاً تازه تشکیل شده در اروپا جلب کند.

در برگردان فارسی ترجمه آلمانی از متن اصلی (انگلیسی) کتاب را مورد استفاده نخست قرار داده‌ام و متن انگلیسی آن را هم برای کمک به درک بهتر و رساتر مطالب مورد توجه قرار داده‌ام به علاوه درباره بسیاری از اسامی، شخصیت‌ها، اماکن رویدادها و موضوعات مختلف شرح و تفسیرهایی در صفحات و پاورقی‌های متعدد کتاب اضافه کرده‌ام تا به فهم بهتر مفاهیم کتاب مدد رساند و مزید بر آگاهی علاقه‌مندان و پژوهندگان موضوعات تاریخی شود. ترجمه کتاب «تاریخ پیدایش غرب مسیحی» نخستین مرتبه سال ۱۳۹۴ و چاپ دوم آن سال ۱۳۹۹ از سوی انتشارات علم منتشر شد. این انتشارات به دلایلی نتوانست کتاب را که در بازار نایاب شده بود مجدداً چاپ و منتشر کند. خوشبختانه این مهم با حسن تفاهم انتشارات علم و واگذاری کتاب به انتشارات کویر با بازبینی کامل و تصحیحات متعددی که بر چاپ نخست انجام دادم، تحقق یافته و در دسترس قرار گرفته است.