افسانه‌ای که به زندگی بدل شد | ایسنا


کتاب «برن و لوتین» [Beren and Lúthien] که به‌تازگی به فارسی منتشر شده، نه فقط بخشی از اسطوره‌شناسی عظیم جی. آر. آر. تالکین است، بلکه آیینه‌ای است از مهم‌ترین تجربه‌های شخصی و عاطفی او. این اثر، در ظاهر روایتی حماسی از عشق میان یک انسان فانی و شاهزاده‌ای الفی است؛ اما در عمق، انعکاس زندگی نویسنده و همسرش، ایدیت تالکین، و نیز پژواک تلخ‌ترین تجربه‌های او در جنگ جهانی اول را با خود دارد. از این رو، «برن و لوتین» را باید نه‌تنها داستانی از جهان میانه، بلکه «افسانه‌ شخصی تالکین» دانست؛ افسانه‌ای که از دلِ آن «هابیت»، «ارباب حلقه‌ها»، «سیلماریلیون» و «فرزندان هورین» ریشه گرفتند و جان گرفتند.



تا به امروز صدوپنجاه میلیون نسخه از «ارباب حلقه‌ها» فروش رفته است و تقریبا به همه زبان‌ها ترجمه شده است. ترجمه فارسی این رمان که توسط رضا علیزاده در نشر روزنه منتشر شده نیز به چاپ شانزدهم رسیده است. سه‌گانه «ارباب حلقه‌ها» (یاران حلقه، دو برج، بازگشت شاه) از زمان انتشارش تا به امروز موفقیت‌های چشمگیری کسب کرده است: رمان در سال 1957 برنده جایزه بهترین رمان بین‌المللی فانتزی شد، در سال 1999 در نظرسنجی آمازون، به‌عنوان «کتاب هزاره» انتخاب شد، در سال 2003 براساس نظرسنجی بی‌بی‌سی به‌عنوان «دوست‌داشتنی‌ترین کتاب ملت‌ها» انتخاب شد؛ و مجدد در سال 2009، توسط بی‌بی‌سی‌ در فهرست صد رمان تاثیرگذار جهان یا رمان‌هایی که جهان را شکل دادند، قرار داده شد. نسخه اقتباسی این مجموعه که از آن به عنوان «يک حماسه عظيم و شگفتی‌سازِ تالکينی» تعبیر می‌شود، یکی از پرخرج‌ترین سریال‌هایی است که تاکنون ساخته شده است.‌

تالکین از جوانی به افسانه‌ها و زبان‌ها دلبستگی داشت، اما نخستین جرقه‌ داستانی که بعدها به «برن و لوتین» تبدیل شد، هم‌زمان با آشنایی او با ایدیت شکل گرفت. تالکین شانزده‌ساله بود و ایدیت نوزده‌ساله؛ هر دو یتیم، و این رابطه با مخالفت سرسخت قیم تالکین روبه‌رو شد. آن‌ها سرانجام چند سال بعد، درست پیش از اعزام تالکین به جبهه‌ خونین سوم، ازدواج کردند. وداع او با ایدیت در آن روزها برایش «چون وداع با زندگی» بود، زیرا می‌دانست فرماندهان جوان «دوازده نفر در دقیقه» در خط مقدم کشته می‌شوند. او فقط به خاطر بیماری در میانه‌ نبرد از جبهه بازگردانده شد و به این ترتیب، از مهلکه جان سالم به در برد؛ تجربه‌ای که برای همیشه بر تخیلش سایه انداخت.

در همان روزگار سخت، تالکین نخستین نسخه‌های داستان برن و لوتین را نوشت؛ قصه‌ای از عشق ممنوع، جدال با مرگ، و شجاعتی که مرزهای انسان و الف را درمی‌نوردد. عشق برن، انسانی فانی، به لوتین، دختر شاه الف‌های دوریات، با مخالفت شدید پدر او روبه‌رو می‌شود. آن‌ها برای اثبات عشق خود به مأموریت‌های ناممکن فرستاده می‌شوند، اما با یاری موسیقی، شجاعت، و حتی سگی جادویی، بر تاریکی پیروز می‌شوند. این خط اصلی داستان، فراتر از یک افسانه‌ی کهن است: بازتابی از عشق حقیقی تالکین و ایدیت در جهانی پر از مرگ و ویرانی.

این افسانه بعدها بارها توسط تالکین بازنویسی شد و در شکل‌های مختلف به دست ما رسیده است. در کتاب «برن و لوتین» که کریستوفر تالکین، فرزند نویسنده، گردآوری کرده، می‌توان سه نسخه‌ مهم این روایت را دید: یک شعر بلند در بحر چهارتایی که بین سال‌های ۱۹۲۵ تا ۱۹۳۱ سروده شد؛ نسخه‌ای منثور و کامل‌تر؛ و همچنین بخش‌هایی پراکنده از بازنویسی‌های متأخر. هیچ‌کدام از این نسخه‌ها تمام و کمال نیستند، اما با ویرایش و یادداشت‌های دقیق کریستوفر، تصویری روشن از مسیر تکامل این داستان در ذهن پدرش شکل می‌گیرد. کریستوفر در مقدمه تأکید می‌کند که این کتاب را «به یادبود عشق ریشه‌دار پدر و مادرم» منتشر کرده، و آن را آخرین کار جدی خود در ویرایش آثار تالکین می‌داند.

«برن و لوتین» نه‌فقط حلقه‌ای کلیدی در زنجیره‌ی اسطوره‌شناسی سرزمین میانه است، بلکه پلی است میان «هابیت» و «ارباب حلقه‌ها» از یک‌سو و «سیلماریلیون» و «فرزندان هورین» از سوی دیگر. اگر «هابیت» دنیای کودکان و ماجراجویی‌های شاد را به ما نشان می‌دهد و «ارباب حلقه‌ها» تصویر کامل‌تری از نبرد خیر و شر در دوران سوم سرزمین میانه است، «سیلماریلیون» شالوده‌ اسطوره‌ای این دنیا را بنا می‌گذارد. در میان این آثار، «برن و لوتین» جایگاهی ویژه دارد: نخستین داستانی است که تالکین برای بنای این جهان نوشت و در سراسر زندگی‌اش بارها به آن بازگشت.

تفاوت مهم «برن و لوتین» با «فرزندان هورین» نیز در همین پیوند عاطفی نهفته است. اگر «فرزندان هورین» روایتی تراژیک و تاریک از تقدیر و سرنوشت ناگزیر است، «برن و لوتین» در بطن خود امید و رستگاری را حمل می‌کند؛ امیدی که بر پایه عشق و ایثار استوار شده. تالکین با این داستان، الگویی از پیروزی عشق بر قدرت و حتی مرگ را بنا می‌گذارد؛ الگویی که در سراسر آثارش تکرار می‌شود، از سم و فرودو در «ارباب حلقه‌ها» گرفته تا حتی یادآوری نورِ ستارگان در «سیلماریلیون».

نکته‌ای که این کتاب را بیش از پیش خواندنی می‌کند، همان پیوند میان زندگی واقعی تالکین و افسانه‌ برن و لوتین است. سال‌ها بعد، زمانی که ایدیت درگذشت، تالکین تصمیم گرفت نام‌های «برن» و «لوتین» را زیر نام خود و همسرش بر سنگ قبر حک کند. او در یادداشتی نوشت: «داستان کج شد و من تنها ماندم.» همین جمله، به‌روشنی نشان می‌دهد که برای او، این افسانه صرفاً داستانی برآمده از خیال نبود، بلکه همان روایت زندگی خودش و زنی بود که همه‌چیزش را برایش معنا می‌بخشید.

با خواندن «برن و لوتین» درمی‌یابیم که چرا تالکین همواره از «قصه‌های پریان» دفاع می‌کرد و آن‌ها را نه شکلی از فرار از واقعیت، بلکه شیوه‌ای برای معنابخشیدن به آن می‌دانست. او نوشته بود: «چرا باید مردی را نکوهش کرد که اگر خود را در زندان بیابد، به فکر خروج بیفتد؟» برای تالکین، جهانِ پر از خون و خاک و سیم‌خاردار جنگ جهانی، همان زندان بود؛ و افسانه‌هایی چون «برن و لوتین»، راهی برای خروج از آن، یا دست‌کم برای نفس‌کشیدن در دلِ تاریکی.

از نظر ادبی، این کتاب نمونه‌ای کم‌نظیر از روند شکل‌گیری یک افسانه است. خواننده با هر نسخه، شاهد تغییر لحن، سبک، و حتی نگاه تالکین به مضمون عشق و فداکاری است. شعر بلند اولیه حال‌وهوای حماسی و کهن دارد، درحالی‌که روایت‌های متأخر ساده‌تر و به زبان نثر، اما عمیق‌تر هستند. همین فرایند، فرصتی منحصر به فرد به خواننده می‌دهد تا مسیر ذهنی نویسنده‌ای را دنبال کند که می‌کوشید افسانه‌ای شخصی را در قالب اسطوره‌ای جهان‌شمول بپروراند.