استاد «عقلانیت و معنویت» | ایبنا


مصطفی ملکیان در ۱۲ خرداد ۱۳۳۵ در شهرضا به دنیا آمد. وی پس از اخذ دیپلم ریاضی در تهران، علی‌رغم تمایل قلبی خود، از سال ۱۳۵۲ تحصیل در رشته مهندسی مکانیک را آغاز کرد اما پس از دو سال به این نتیجه رسید که این رشته مناسب وی نیست. بنابراین از این رشته انصراف داد و تحصیل در رشته فلسفه اسلامی را در دانشگاه تهران آغاز کرد. پس از پیروزی انقلاب و در تیرماه ۱۳۵۸ فارغ‌التحصیل شد. در همان زمان با خانم سیمین صالح ازدواج کرده و برای کسب معارف اسلامی عازم قم شد تا در کلاس‌های حوزه علمیه قم شرکت کند. وی همچنین به تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد فلسفه ادامه داد اما سپس از این کار منصرف شد.



او با زبان و ادبیات عرب آشنایی خوبی کسب کرد اما به تدریج و به شکلی روزافزون به فلسفه غرب علاقه یافته و در این زمینه مطالعه کرد. ملکیان در سال‌های ۵۸ تا ۷۶ در قم سکنی گزیده بود اما به تهران نیز رفت‌وآمد داشته و در دانشکده الهیات و معارف اسلامی و همچنین دانشگاه امام صادق[ع] به تدریس پرداخت. همچنین در دانشگاه تربیت مدرس نیز به تدریس اشتغال یافت. از سال ۷۶ به تهران بازگشت و پس از سال ۸۸ تدریس وی عمدتاً به موسسات غیردولتی محدود شد.

مسائل وجودی برای ملکیان در درجه اول اهمیت قرار دارند؛ او خود را نسبت به رنج‌های انسانی حساس دانسته و سعی می‌کند به رویکردی برای حل یا تلطیف این رنج‌ها برسد. او برای حل مسائل وجودی، مسائلی که عمدتاً در فلسفه قاره‌ای مطرح می‌شوند، یک روش تحلیلی، روش برآمده از فلسفه آنگلوساکسون، به کار می‌گیرد. برخی اندیشمندان غربی مثل گابریل مارسل، سیمون وی، ویلیام جیمز، آیریس مرداک و تامس نیگل توسط ملکیان به جامعه ایرانی معرفی شدند؛ همینطور برخی موضوعات فلسفی و نظری نظیر فسلفه عرفان، روانشناسی اخلاق، روانشناسی عرفان و …. در سال‌های اخیر، نام ملکیان بیش از هرچیز با «عقلانیت و معنویت» گره خورده است و این مفهوم به تدریج در آثار وی خود را آشکار کرده و بسط یافته است. سهم او در نگارش کتب در چهار بخش می‌گنجد: الف) تالیفات وی (که عمدتاً متن پیاده‌شده سخنرانی‌های اوست)، ب) ترجمه، ج) ویراستاری، د) نگارش مقدمه. در ادامه، راجع به تالیفات و ترجمه‌های آقای ملکیان سخن می‌رود:

تالیفات:

سنت و سکولاریسم
موسسه فرهنگی صراط، سال ۱۳۸۱
در این کتاب مجموعه‌ای از مقالات نواندیشان دینی (عبدالکریم سروش، محسن کدیور، محمد مجتهد شبستری، و مصطفی ملکیان) گرد آمده است. از استاد ملکیان این عناوین در این کتاب موجود است: سکولاریسم و حکومت دینی، معنویت گوهر ادیان، پرسش‌هایی پیرامون معنویت.

در رهگذار باد و نگهبان لاله (۲ جلد)
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴
این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌های آقای ملکیان پیش از سال ۱۳۸۲ را شامل می‌شود.. جلد اول شامل ۱۹ سخنرانی از ملکیان است که عناوین برخی از آنها عبارتند از: "دینداری در عصر جدید"، "دینداری در دنیای معاصر"، "مشکلات تعلیم و تربیت دینی در جهان امروز"، "دین و بحران معنا در جهان جدید"، "تدین متعقلانه "، "عقلانیت"، "سنت و تجدد در جهان متغیر"، "معنویت و انسان متجدد"، "ویژگیهای انسان معنوی"، " زندگی اصیل: جستاری فلسفی-اخلاقی"، "زندگی اصیل و مطالبه دلیل".

جلد دوم شامل ۲۵ سخنرانی با این عناوین است: "انسان‌شناسی و چند پرسش"، "اگزیستانسیالیسم"، "عشق، تنهایی، و سکوت"، "پشت پنجره دیگران بایستیم و شهر را دیگرگونه ببینیم"، "اصلاح فرد و بهسازی آینده"، "هویت و معنویت ایرانی در قرن بیست و یکم"، "تاثیر دین بر منش آدمی"، "ایمان و کارکردهای شریعت"، "الگوهای ارتباطی علم و دین"، "طبقه‌بندی شبهات دینی"، "بایسته‌های حوزه دین‌پژوهی"، "مشکلات اجتماعی ناشی از فهم نادرست دین"، "اصلاح‌گری در دین به چه معناست؟"، "آیا ایدئولوژیک شدن دین ممکن و مطلوب است؟"، "نسبت دین و سیاست"، "معناداری حکومت دینی"، "فلسفه فقه"، "حسین بن علی: قدیس و قهرمان اخلاقی"، "آرای اخلاقی و سیاسی مک‌اینتایر".

راهی به رهایی: جستارهایی در عقلانیت و معنویت
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۶
این کتاب مجموعه‌ای از ۲۵ مقاله و نوشته است که در راستای پروژه عقلانیت و معنویت نگارش یافته‌اند. در این کتاب راجع به ارتباط اسلام و لیبرالیسم سخن به میان می‌آید. همچنین راجع به گفتگوی تمدن‌ها، ارتباط علم و دین، عقلانیت و دین، ارتباط سنت و تجدد و تجربه دینی نیز صحبت شده است. عناوین برخی مقالات به ترتیب روبروست: "داده‌های وحیانی و یافته‌های انسانی"، "تاملاتی چند درباب امکان و ضرورت اسلامی شدن دانشگاه"، "علم دینی"، "سخنی در چندوچون ارتباط اسلام و لیبرالیسم"، "ارتداد"، "مبانی نظری مدارا"، "گفتگوی تمدنها: تجمل یا ضرورت فرهنگی"، "شناخت در قرآن"، "دین و دینداری در جهان معاصر"، "دفاع عقلانی از دین"، "دین و عقلانیت"، "انتظار بشر از دین"، "تجربه دینی"،، "کلام در روزگار ما"، "سنت و تجدد"، "نقد شووان بر فلسفه‌های جدید".

تقدیر ما تدبیر ما
انتشارات نگاه معاصر ،۱۳۹۳
این کتاب شامل مجموعه‌ای فصول و گفتارهاست که پیرامون اصلاح‌طلبی و مبانی آن بحث می‌کند. در مقدمه کتاب ذکر شده که در ایام قدیم، رسم بود که آدمی تن به تقدیر بدهد و از آن زیاد شکایت نکند. رویکردهای رواقی و رندانه در گذشته رواج داشته‌اند و بر رضایت درونی، شادی، بهره بردن از لحظه و بی‌تفاوتی نسبت به گردش دوران تاکید می‌کرده‌اند اما در عصر مدرن انسان زمام امور را خود بر عهده گرفته و تلاش در جهت اصلاح وضع دارد. هراندازه که در عهد قدیم، تقدیر اهمیت داشت امروزه تدبیر انسانی نقش دارد.

حدیث آرزومندی: جستارهایی در عقلانیت و معنویت
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۸۹
شانزده مقاله‌ای که در این کتاب گرد آمده‌اند در فاصله سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۷ نوشته شده و تحت دو بخش «عقلانیت» و «معنویت» تقسیم شده‌اند. در بخش مربوط به عقلانیت، راجع به نسبت فلسفه و دموکراسی و تقدم هریک بحث شده، همچنین مطالبی درباره اعلامیه نودوپنج ماده‌ای لوتر و آنسلم قدیس ارائه شده. در بخش مربوط به معنویت، جایگاه آیریس مرداک در علم اخلاق روزگار ما تبیین شده و همچنین مطلبی راجع به سیمون وی نیز ارائه شده است.

مشتاقی و مهجوری: گفت وگوهایی در باب فرهنگ و سیاست
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۸۵
این کتاب شامل مجموعه مصاحبه‌ها و گفتگوهایی است که طی سالیان دراز با آقای ملکیان انجام شده و در این مجلد گرد آمده است. در این کتاب، ۱۵ گفتگو راجع به موضوعات مختلف مثل معنابخشی به زندگی، فقه، هرمنوتیک قرآن، روشنفکری دینی، حاکمیت دینی و … وجود دارد.

عمر دوباره: درسگفتارهای در باب اخلاق کاربستی
نشر شور، ۱۳۹۷
در این کتاب، در قالب شش نشست، مجموعه‌ای دروس برای زندگی جاری و روزمره و اخلاقیات حاکم بر آن ارائه شده است. موضوع این کتاب، نه نظریات فلسفی اخلاق، بلکه اخلاق کاربردی یا کاربستی (applied ethics) است، یعنی اخلاقیاتی که به زندگی و موقعیت‌های مختلف آن توجه دارد.

شکوه جان آدمی: طرحی اجمالی و کلی از عدالت اجتماعی
انتشارات نگاه معاصر، ۱۴۰۲
در این رساله کوتاه به ابعاد مختلف مفهوم عدالت پرداخته شده است. در ابتدا به تعاریف مختلف واژه اشاره شده و سپس کسانی که باید با عدالت رفتار کنند نام برده شده. همینطور به ابعاد معرفتی عدالت نیز پرداخته شده است.

اخلاق باور
دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹
این کتاب، متن سخنرانی آقای ملکیان در سال ۱۳۷۸ است.

دین، معنویت و روشنفکری دینی
نشر پایان، ۱۳۸۷
این کتاب شامل سه گفتگو با آقای ملکیان است که به مسائلی همچون رنج، آرامش انسان، روشنفکری دینی و معنویت می‌پردازد.

زمین از دریچه آسمان
موسسه فرهنگی سروش مولانا، ۱۳۹۷
مجموعه‌ای از بحث‌های هشت جلسه پیرامون خشنودی و ناخشنودی انسان و «تحولات درونی لازم برای دستیابی به جامعه سالم» در این کتاب عرضه شده‌اند. در ابتدای جلسات یک مقدمه و در انتها یک پرسش و پاسخ نیز وجود دارد.

حدیث قدیم و سخن نو: جایگاه مباحث لفظی علم اصول در دانشهای زبانی امروز
انتشارات نگاه معاصر، ۱۴۰۳
در این کتاب به معناشناسی، نشانه‌شناسی و نظریه‌پردازان عمده آن مثل چامسکی، سوسور، ساپیر، هال و … پرداخته شده است.

ترجمه‌ها:

مهر ماندگار: مقالاتی در اخلاق شناسی
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۸۵
هفده مقاله در این کتاب گرد هم آمده‌اند که همگی به فلسفه اخلاق، مبانی اعتقاد اخلاقی، روانشناسی اخلاقی و علم‌النفس می‌پردازند. معنای عدالت، رابطه عدالت و فضیلت، رابطه عدالت و انصاف، روشنفکری، معنای زندگی و اخلاق جهانی از موضوعات مورد توجه در این مقالات هستند.



‌لودویگ ویتگنشتاین: ربط فلسفه او به باور دینی
نوشته لودویگ دانلد هادسون، نشر هرمس، ۱۳۹۳
ویلیام هادسون به اختصار و ایجاز، فلسفه متقدم و متاخر ویتگنشتاین را واکاوی کرده، خلاصه‌ای از زندگینامه وی ارائه کرده و نگرش دینی ویتگنشتاین و دلالت‌های فلسفه وی برای باورمندی دینی را بیان کرده است.

سیری در سپهر جان: مقالات و مقولاتی در معنویت
انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۸۱
مجموعه‌ای از مقالات جذاب راجع به مسائل دینی و ایمانی از نویسندگان مختلفی همچون جان لاک، سورن کیرکگارد، رابرت مری هیو آدامز، هیوستون اسمیت، آلدوس هاکسلی، رنه گنون و … در این کتاب گرد آمده است. ۱۱ مقاله از نه نویسنده در این کتاب موجود است.

گابریل مارسل
نوشته سم کین، نشر هرمس، ۱۳۹۳
در این کتاب، به اختصار زندگی مارسل بیان شده و دیدگاه وی درباره بیقراری انسان جدید، ماهیت تفکر، راز هستی و اهمیت او برای فلسفه و الهیات تشریح شده است.

پرسشهای کشنده
نوشته تامس نیگل، انتشارات نگاه معاصر، ۱۴۰۱
در کتاب پرسشهای کشنده، اندیشه‌های نیگل درباره موضوعات روز اخلاقی و فلسفی را می‌خوانیم. نیگل دغدغه‌ها و پرسش‌های اگزیستانسیالیسم و فلسفه قاره‌ای را برگرفته و با روش تحلیلی درباره آنها فرضیه‌پردازی کرده و پاسخی فراهم کرده است. عناوین فصول این کتاب بسیار جذاب هستند: مرگ، بی‌رحمی در زندگی عمومی، بخت اخلاقی، خفاش بودن چه حالی دارد؟، اخلاق بدون زیست‌شناسی، جنگ و کشتار جمعی …. این کتاب با همکاری مصطفی ملکیان و جواد حیدری ترجمه شده است.

نگاهی به فلسفه اخلاق در سده بیستم
نوشته استیون داربال، آلن گیبارد و پیتر ریلتن، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، ۱۳۸۱
نویسندگان کتاب به تحولات فلسفه اخلاق تحلیلی و آنگلوساکسون در قرن بیستم پرداخته‌اند. بازه مورد بررسی از سال ۱۹۰۲ یعنی زمان انتشار کتاب اخلاق جورج ادوارد مور تا ۱۹۹۰ را شامل می‌شود. فلسفه اخلاق تحلیلی، روانشناسی اخلاق و فرا اخلاق از موضوعات اصلی کتاب حاضر هستند.

تنوع دین در روزگار ما: دیداری دوباره با ویلیام جیمز
نوشته چارلز تیلور، نشر شور، ۱۳۸۹
براساس کتاب دوران‌ساز و مهم ویلیام جیمز، تنوع تجربه دینی، چارلز تیلور، فیلسوف معاصر کانادایی، تفاوت در تجارب و دریافت انسان‌ها از دین را متذکر می‌شود و تلاش دارد چارچوبی جدید برای فهم دین در عصر مدرن ارائه کند.



روح اسپینوزا: شفای جان
نوشته نیل گراسمن، انتشارات دوستان، ۱۴۰۰
در این کتاب، شیوه‌ای از روان‌درمانی برگرفته از فلسفه اسپینوزا ارائه می‌شود و در خلال آن شرح خوبی از فلسفه وی نیز ارائه می‌شود. بنابراین هم برای التیام زخم‌های زندگی به کار می‌آید و هم برای شناخت اسپینوزا و اندیشه‌هایش. سی و دو تمرین برای بهبود تفکر و زندگی نیز در آن ارائه شده است.