حکایت «کِ» کوتسیا | شرق


رمان «زندگی و زمانه مایکل ک» [Life and times of Michael K] نوشته جی. ام. کوتسیا [J. M. Coetzee]، جزء آن‌‌دسته از رمان‌هایی است که نوع روایت و قصه‌اش کهنه نمی‌شود و بعد از هر بار خواندن، نکاتی از زندگی مایکل ک برای مخاطب آشکار می‌شود که نشان‌دهنده تازگی آن است. بهترین و پرافتخارترین رمان جی. ام. کوتسیا به‌ گواه منتقدان و البته جوایز مهم ادبی مثل نوبل، بوکر و فمینا همین رمان است؛ چراکه این نویسنده با استفاده از شخصیت‌پردازی و شکل پیشرفت قصه تلاش کرده به لحاظ فرمی در حد اعتدال رمان را بنویسد.

زندگی و زمانه مایکل ک» [Life and times of Michael K] نوشته جی. ام. کوتسیا [J. M. Coetzee]

پیچیدگی‌های زیادی در این رمان دیده نمی‌شود و اگر بخواهیم به کوتاه‌ترین شکل ممکن این رمان را تعریف کنیم، برمی‌گردیم به عنوان رمان یعنی «زندگی و زمانه مایکل ک‌». شروع رمان این‌گونه است: مایکل ک که متولد می‌شود، دچار نقص است. این نقص که در صورت اوست، باعث می‌شود در ادامه زندگی مورد پذیرش همسن‌و‌سال‌هایش واقع نشود و آهسته‌آهسته به انزوا فرو ‌رود. حتی این انزوا منجر به این می‌شود که از مدرسه به مدرسه‌ای برود که مخصوص‌ کودکان استثنائی است. در ادامه قصه می‌خوانیم که مایکل ک بعد از آنکه بزرگ می‌شود، شغل باغبانی پیشه می‌کند و هر از چندی استعفا می‌دهد و دوباره به شغلش برمی‌گردد؛ که نشان‌دهنده پوچی و تکراری‌شدن روزهای زندگی‌اش است. اما یک روز به او خبر می‌رسد که مادرش بیمار شده و باید از او مراقبت کند. فقر که از همان ابتدا روی زندگی مایکل ک سایه انداخته و تا انتهای رمان همراه او است، در موقعیت‌های مختلف زندگی‌اش او را دچار مشکلاتی می‌کند. حتی وقتی مجبور می‌شود مادرش را به بیمارستان ببرد، از فرط گرسنگی از مردی پول قرض می‌گیرد و بعد از خریدن نانی چنان آن را با ولع می‌خورد که به گریه می‌افتد.

این روند قصه ادامه دارد تا ناگهان مایکل ک در میانه جنگ‌های داخلی قرار می‌گیرد و از آنجا که می‌خواسته با مادرش به روستای مادری‌اش برود، دستگیر می‌شود؛ چراکه او و مادرش جواز خروج از شهر را نداشتند. مادر مایکل ک در بیمارستان می‌میرد و در‌نهایت مایکل ک مجبور می‌شود به هدفی که برایش ایجاد شده، یعنی سفر به روستا به شکل غیرقانونی جامه عمل بپوشاند که در‌نهایت دستگیر شده و به اردوگاهی فرستاده می‌شود. تا انتهای رمان به غیر از یک فصل، مایکل ک به گذران زندگی در اردوگاه می‌پردازد و سپس بیمار می‌شود و در بیمارستان بستری می‌شود و بعد از چند وقت از بیمارستان مرخص می‌شود و رمان به اتمام می‌رسد. آن یک فصل مربوط به فاصله‌گذاری عمدی نویسنده است. رمان با شخصیت مایکل ک شروع می‌شود. انتخاب چنین شخصیتی در جامعه‌ای که چندان رحم و مروت سرش نمی‌شود، باعث شده هر توصیف مایکل ک در نوع خودش شگفت‌آور به نظر برسد. در این رمان، مایکل ک با انواع مشکلات روبه‌رو می‌شود: نقص ژنتیکی، تنهایی، فقر، گرسنگی، ناتوانی و...؛ انگار که کوتسیا، نویسنده این رمان، تمام بلایای موجود بر روی کره زمین را سر مایکل ک خالی می‌کند.

هر‌کدام از مصیبت‌های مایکل ک با یک تصویر همراه است. مثلا موقعی که مایکل از شدت گرسنگی در یک روستا متوجه گله بزرگی از بز می‌شود، بعد از شکار آن بز نمی‌تواند گوشتش را جدا کند تا کباب کند و از گرسنگی رهایی پیدا کند. از این نوع تصاویر در رمان بسیار وجود دارد. مثلا در جایی وقتی می‌خواهد مادرش را که پیر و مریض است به روستا ببرد، با ساختن یک گاری توانایی‌اش را نشان می‌دهد که تناقضی با کودکی‌اش است، اما ساختن گاری و سوار‌کردن مادرش در نتیجه با اتفاقات خوبی همراه نمی‌شود. انگار که مایکل ک تا می‌خواهد نفسی بکشد و خودی نشان دهد، مشکلات بر سرش آوار می‌شود. در یکی از صحنه‌های این رمان می‌خوانیم که مایکل ک بعد از فوت مادرش مقداری پول برمی‌دارد و به سمت روستایشان حرکت می‌کند، اما پلیسی جلوی‌ او را می‌گیرد و تمام پول‌هایش را از او می‌گیرد. از شدت آوار‌شدن مصیبت‌ها بر سر مایکل ک، نویسنده در فصل سوم رمان تصمیم می‌گیرد فاصله ایجاد کند و این فصل از سوم‌شخص به اول‌شخص تبدیل می‌شود و راوی آن پرستار یا دکتری است که در بیمارستان با مایکل ک روبه‌رو می‌شود و در این فصل و قرار‌گرفتن چنین زاویه دیدی، مخاطب را جای پرستار بیمارستان قرار می‌دهد تا مایکل ک را بهتر ببیند و بشناسد.

رمان «زندگی و زمانه مایکل ک» سرشار از ارجاعات بینامتنی است؛ از اسم «ک» گرفته که یادآور شخصیت رمان کافکاست تا صحنه‌ای که مادر مایکل ک در بیمارستان می‌میرد که یادآور رمان «بیگانه» آلبر کامو است. اما فارغ از نکات پست‌مدرنیستی مثل بینامتنیت، جا‌به‌جایی راوی، فاصله‌گذاری، نقیضه بر اوضاع موجود و حتی آیرونی نباید از سادگی روایت جی. ام. کوتسیا گذشت. در هر چهار فصل این رمان، کوتسیا با ساختن شخصیت ساده‌ای مثل مایکل ک و تعریف سرگذشت او به شکل قصه‌گونه و حتی حکایت‌وار، دست به خلق جهان پیچیده‌ای می‌زند که سبب می‌شود مخاطب یک‌ بار دیگر به ابتدای رمان برگردد و دوباره آن را بخواند. انگار خود نویسنده نسبت به این موضوع آگاهی داشته که فضا و جهان رمان سرشار از پیچیدگی‌ها‌ست و نیازمند دانش عمیقی در حوزه فلسفه و جامعه‌شناسی است؛ با‌این‌حال با ساده‌کردن آنها رمانی ساخته که در ورای آن می‌توان شاهد این پیچیدگی‌های لذت‌بخش بود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

لمپن نقشی در تولید ندارد، در حاشیه اجتماع و به شیوه‌های مشکوکی همچون زورگیری، دلالی، پادویی، چماق‌کشی و کلاهبرداری امرار معاش می‌کند... لمپن امروزی می‌تواند فرزند یک سرمایه‌دار یا یک مقام سیاسی و نظامی و حتی یک زن! باشد، با ظاهری مدرن... لنین و استالین تا جایی که توانستند از این قشر استفاده کردند... مائو تسه تونگ تا آنجا پیش رفت که «لمپن‌ها را ذخایر انقلاب» نامید ...
نقدی است بی‌پرده در ایدئولوژیکی شدن اسلامِ شیعی و قربانی شدن علم در پای ایدئولوژی... یکسره بر فارسی ندانی و بی‌معنا نویسی، علم نمایی و توهّم نویسنده‌ی کتاب می‌تازد و او را کاملاً بی‌اطلاع از تاریخ اندیشه در ایران توصیف می‌کند... او در این کتاب بی‌اعتنا به روایت‌های رقیب، خود را درجایگاه دانایِ کل قرار داده و با زبانی آکنده از نیش و کنایه قلم زده است ...
به‌عنوان پیشخدمت، خدمتکار هتل، نظافتچی خانه، دستیار خانه سالمندان و فروشنده وال‌مارت کار کرد. او به‌زودی متوجه شد که حتی «پست‌ترین» مشاغل نیز نیازمند تلاش‌های ذهنی و جسمی طاقت‌فرسا هستند و اگر قصد دارید در داخل یک خانه زندگی کنید، حداقل به دو شغل نیاز دارید... آنها از فرزندان خود غافل می‌شوند تا از فرزندان دیگران مراقبت کنند. آنها در خانه‌های نامرغوب زندگی می‌کنند تا خانه‌های دیگران بی‌نظیر باشند ...
تصمیم گرفتم داستان خیالی زنی از روستای طنطوره را بنویسم. روستایی ساحلی در جنوب شهر حیفا. این روستا بعد از اشغال دیگر وجود نداشت و اهالی‌اش اخراج و خانه‌هایشان ویران شد. رمان مسیر رقیه و خانواده‌اش را طی نیم قرن بعد از نکبت 1948 تا سال 2000 روایت می‌کند و همراه او از روستایش به جنوب لبنان و سپس بیروت و سپس سایر شهرهای عربی می‌رود... شخصیت کوچ‌داده‌شده یکی از ویژگی‌های بارز جهان ما به شمار می‌آید ...
نگاه تاریخی به جوامع اسلامی و تجربه زیسته آنها نشان می‌دهد که آنچه رخ داد با این احکام متفاوت بود. اهل جزیه، در عمل، توانستند پرستشگاه‌های خود را بسازند و به احکام سختگیرانه در لباس توجه چندانی نکنند. همچنین، آنان مناظره‌های بسیاری با متفکران مسلمان داشتند و کتاب‌هایی درباره حقانیت و محاسن آیین خود نوشتند که گرچه تبلیغ رسمی دین نبود، از محدودیت‌های تعیین‌شده فقها فراتر می‌رفت ...