هنر مهم‌تر از سیاست | اعتماد


روایت «شازده کوچولو» هر چند بیش از هر چیز به خاطر آن عبارت دل‌انگیز «اهلی کردن» و مفاهیم فلسفی-روانشناختی پیرامونش محبوب شده است، اما در دل خود روایت خلاقانه‌ای هم درباره هنر دارد، روایتی که راوی در آن می‌گوید که زیستن با هنر قرار است یکی از همان چیزهایی باشد که تاب‌آوری تو را در مواجهه با رنج‌های محتوم زندگی در گستره کائنات به دنبال آورد. این روایت چنان برای نویسنده کتاب مهم بوده که اساسا قصه را با آن شروع کرده است، با اشاره به مواجهه‌اش با یک تصویر به تعبیر خودش محشر، در یک کتاب که «یک مار بوآ را نشان می‌داد که داشت یک جانور وحشی را قورت می‌داد.»



اما آنچه وجه هنری روایت را صبغه‌ای خلاقانه می‌بخشاید، نه این مار با دهان گشاده و خرسی که می‌خواهد ببلعدش، که در آن ایده‌ای نهفته است که راوی کوچک در ذهن خویش می‌پروراند تا نقاشی خلاقانه خودش را بیافریند، چیزی شبیه به کلاه که در واقع کلاه نیست بلکه ماری است خفته که فیل بزرگی را خورده و فیل هنوز هضم نشده است؛ نویسنده با همین نقاشی تلویحا می‌خواهد بگوید نقاشی و هنر نیز همچون مفاهیم متعالی دیگری مثل شرافت و عشق، ریشه در زمین پهناور و بکر کودکی دارد: «شاهکارم را به آدم‌بزرگ‌ها نشان دادم و ازشان پرسیدم آیا از دیدن نقاشی‌ام وحشت می‌کنند. در جوابم گفتند: واسه چی باید از کلاه وحشت کرد؟» اما ماجرای تقابل هنر با جهان‌بینی و جامعه‌ای که بیش از غرقه شدن در هنر، به دنبال واقعیت‌های زندگی است به همین‌جا ختم نمی‌شود: «برای‌ آنکه آدم‌بزرگ‌ها از نقاشی‌ام سردربیاورند درون شکم مار را هم کشیدم. آدم‌بزرگ‌ها همیشه لازم دارند همه ‌چیز را برای‌شان توضیح بدهیم. (اما) آدم‌بزرگ‌ها نصیحتم کردند از نقاشی مارهای بوآ، حالا چه درون شکم‌شان پیدا باشد یا نه، دست بردارم و عوضش بچسبم به جغرافیا، تاریخ، حساب و دستور زبان. این‌جوری بود که در شش سالگی ذوقم کور شد و پی هنر نقاشی را که می‌توانست آینده شغلی درخشانی برایم بشود، نگرفتم.» و به این ترتیب قهرمان قصه که می‌توانست نقاش خلاقی باشد خلبان می‌شود، خلبان شدن او البته اتفاق مبارکی در قصه است از این رو که او را با شازده کوچولوی گمشده در زمین آشنا کرد و استخوان‌بندی روایت شکل گرفت.

اما این همه بدان معنا نیست که هنر و آن نقاشی‌های خلاقانه دیگر در قصه شکوفا نشدند؛ راوی طنازانه می‌نویسد که: «هر وقت به یکی برمی‌خوردم که گمان می‌کردم روشن‌بین‌تر از بقیه است، محض امتحان نقاشی شماره یکم را که هنوز نگهش داشته‌ام نشانش می‌دادم. می‌خواستم بفهمم آیا واقعا قدرت درک دارد. اما از تمام‌شان همان جواب را می‌شنیدم: «خب معلومه، کلاهه»، من هم حساب دستم می‌آمد و نه راجع به مار بوآ باهاش صحبت می‌کردم، نه جنگل‌های بکر، نه ستاره‌ها. خودم را تا جایی که او حالیش می‌شد پایین می‌آوردم. باهاش درباره بریج، گلف، سیاست و کراوات گپ می‌زدم و آن آدم‌بزرگ از آشنایی با آقایی این‌قدر معقول حسابی خرسند می‌شد.» این پاره گفتار به خوبی گویای آن است که نویسنده می‌خواهد بر اهمیت و برتری هنر بر امور روزمره‌ و حتی موضوع ظاهرا کلان سیاست، صحه بگذارد و افزون بر آن هنر و هنرشناسی را محک اعتبار و شکوه آدم‌ها بازنمایاند. اما اینجا هم راوی مهر پایان بر هنر و مباحث مربوط بدان در روایتش نمی‌نشاند بلکه حتی وقتی که خلبانی است تنها که هواپیمایش در صحرایی در آفریقا خراب شده است، آن هنگام که شازده کوچولوی مسافر از سیاره‌ای دور به او برمی‌خورد، باز هم گفت‌وگو با هنر شروع می‌شود: «لطفا یک گوسفند واسم نقاشی کن!» بعد هم گفت‌وگوهای فنی هنری درباره گوسفندانی که برای شازده کوچولو کشیده و هر یک عیب و علتی داشته‌اند به میان می‌آورد. با این همه راوی بالاخره یک جایی موفق می‌شود یک تصویر ناب هنری هم بکشد و آن هم تصویر درختان بائوباب است بر گرد یک سیاره کوچک؛ راوی بحث چالش‌برانگیزی را درباره این نقاشی مطرح می‌کند که خود می‌تواند سرفصل بسیاری از مباحث فلسفی و تئوریک باشد درباره اهمیت الهام‌بخشی و رسالت و تعهد در هنر: «لابد از خودتان می‌پرسید چرا توی این کتاب نقاشی‌های دیگری پیدا نمی‌شوند که به اندازه تصویر بائوبابها باشکوه باشند؟» راوی می‌گوید که «جواب خیلی ساده و سرراست است: سعی کردم ولی موفق نشدم.»

درست است که این پاسخ ساده است اما اهمیت واقعی پاسخ او در جمله تکمیل‌کننده این گفت‌وگوست که درمی‌یابی: «موقعی که بائوباب را می‌کشیدم احساس ضرورت به‌هم نیرو و الهام می‌بخشید.» و از این جمله نمادین چه مباحت قابل تاملی که در تاریخ و فلسفه هنر نمی‌توان پیدا کرد؛ ضرورت هنر، هنر برای هنر و مباحث فلسفی و جامعه‌شناسانه دیگر و به این ترتیب است که در دل روایتی مشحون از مفاهیمی همچون عشق، شرافت، عدالت، امید و تعهد، ذهن جست‌وجوگر مخاطب مشتاق هنر نیز درگیر مفاهیم نمادین مختلفی می‌شود که آنتوان دوسنت اگزوپری با ظرافت و درباره هنر در روایت خود گنجانیده است. شازده کوچولو ترجمه‌های مختلفی دارد از آن جمله ترجمه خوش‌خوان لیلی گلستان و همچنین ترجمه کاوه میرعباسی که در این نوشتار ترجمه اخیر از نشر نی مورد ملاحظه قرار گرفته است.