غربت، مهاجرت و باقی قضایا | شرق


اولین مسئله‌ای که مخاطب در این رمان با آن مواجه می‌شود، چرایی فضایی شهری آن است. این مهم‌ترین سؤالی است که هیوا قادر نویسنده، شاعر و مترجم اهل سلیمانیه، برای ما مطرح می‌کند. اساسا در رمان «خانه گربه‌ها» کمترین صحنه‌ها را به لحاظ مکانی داریم. وقتی به همین پرسش از منظر قصه پاسخ داده می‌شود، محتوا و مضمون رمان کاملا هویدا می‌شود و بهتر می‌شود با شخصیت‌ها ارتباط برقرار کرد.

هیوا قادر [Hiva Ghader] خانە گربەها» [ماڵی پشیلەکان]

شهری که شخصیت اول این رمان در آن قرار دارد، معلوم نیست. به‌طور‌کلی فضای شهر یک محیط کاملا عادی است. مثل همه شهرها کافه دارد، مترو دارد، خانه دارد و هر عنصر شهری دیگر؛ اما یک نکته کاملا به چشم می‌آید، گربه‌های خیابانی کجا هستند؟ چرا مدام هر گربه ولگردی را به خانه گربه‌ها می‌آورند. تمام گربه‌های رمان هیوا قادر در مکانی به اسم خانه گربه‌ها هستند که گربه‌هایی آسیب‌دیده یا صاحبانی که دیگر توانایی نگهداری از آنها را ندارد، به این مکان آورده می‌شوند. فصل‌های رمان کوتاه است و خیلی زود متوجه خواهید شد که نویسنده اشراف عجیبی بر نژاد گربه‌ها دارد.

هر فصل با یک نقل‌قول از هنرمندی درباره گربه گفته می‌شود، در بعضی از فصل‌ها رفتارهای گربه‌صفتانه و گاه فضای رؤیایی راوی ما را به این موضوع نزدیک می‌کند که چقدر انسان‌ها شبیه به این موجود هستند. چیدمان‌های پیرنگ رمان «خانه گربه‌ها» زمانی به اوج خودش می‌رسد که می‌فهمیم شخصیت اول داستان که مهاجر است و از کردستان آمده با یک مهاجر ترک وارد مشاجره می‌شود و در‌نهایت راوی محکوم به یک ماه زندان می‌شود؛ اما چون یک ماه زندان قابل اجرا نیست، موظف می‌شود به خانه گربه‌ها برود و محکومیتش را بگذراند و از این موجودات گاه چندش، گاه دوست‌داشتنی نگهداری کند. بعد از ورود شخصیت اول یا همان راوی به نام «یوسف محمد» به خانه گربه‌ها همه چیز رنگ زندگی می‌گیرد. عشق، خیانت، دروغ و حتی دشمنی. انگار که یوسف بعد از ورود به این مکان تازه شروع به زندگی می‌کند؛ زندگی در کنار گربه! این‌همانی‌های نویسنده سربسته است، حتی اشاراتش سخت‌گیرانه و البته کاملا منطقی است.

هیوا قادر با ساخت قصه این رمان فضای گسترده‌ای به لحاظ مضمونی پیش مخاطب می‌نهد و همین هم باعث می‌شود که مسائل مختلفی پیش بیاید. برای مثال فضای سرد و قوانین عجیب با مکان‌های عجیب‌تر که در خاورمیانه اصلا قرابت ندارد، منظور جایی است که راوی آمده و حالا در نقطه‌ای دیگر با آن مواجه شده است. هنوز به این پاسخ نرسیدیم که چرا دویست‌وهفتاد صفحه تنها چند موقعیت برای راوی وجود دارد و شهر کجاست. نویسنده از ساختن شهر کاملا طفره می‌رود و حتی اگر در یک نشست این رمان خوانده شود، چه‌‌بسا انگار با یک خواب هم روبه‌رو می‌شویم. هوشمندی نویسنده این‌گونه ارائه می‌شود که از حداقل فضا و حداقل قصه مهم‌ترین رمان مهاجرت را می‌نویسد. خانه گربه‌ها را می‌توان شهر دانست و خارج از آن را باید مرزهایی برای عبور و مرور دانست. راوی کجاست؟ چه می‌کند؟ شغلش چیست؟ آیا فقط چون در کردستان عراق جنگ بوده، مهاجرت کرده؟ وطن را سر بزنگاه رها کرده؟ اینها سؤالاتی است که نویسنده در بعضی قسمت‌ها به آن جواب می‌دهد و در بیشتر مواقع جواب نمی‌دهد.

این‌طور است که خانه گربه‌ها مانند کمپی است که اغلب مهاجران با آن روبه‌رو می‌شوند. فیلسوف چینی، چوانگ تسی می‌گوید: گربه‌ها انسان‌های مهاجری هستند که در کمپ قرار دارند و راوی و تمام شخصیت‌ها گربه‌هایی هستند که اطراف این مهاجران می‌لولند. مسئله و جوانب یک زندگی به لحاظ محتوا در خود خانه گربه‌ها به‌عنوان یک محور مرکزی قرار گرفته است. حالا اگر جواب به پرسش ابتدا بدهیم، می‌توان گفت گربه‌ها بیشترین نزدیکی را با انسان‌ها دارد و جمله‌ای که خود هیوا قادر در بطن رمان ارائه می‌دهد: اگر سگی به آغوشت آمد، برای تشکر است و اگر گربه این کار را کرد، آمده است خودش را گرم کند. انسان اشرف مخلوقات است؛ اما به قول شکسپیر سازوکار قصه با هر چیزی فرق می‌کند. پر بیراه هم نیست که جمله معروف انسان گربه‌صفت، از مقایسه انسان با حیوانات بهره گرفته شده است. حال می‌فهمیم که انسان بیشترین شباهت را با گربه دارد. هر دو نیازمند؛ اما نه برای دیگری؛ بلکه برای خود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...