گذر از تجربه‌های تلخ زندگی | الف


روبرت موزیل [Robert Musil] را می‌توان از برجسته‌ترین رمان‌نویسان اتریشی آغاز قرن بیستم میلادی دانست. نویسنده‌ای که در عصر خود با تحولات ادبیات جهان همگام شد و کوشید شکلی نو از رمان روانکاوانه را به دنیای داستان معرفی کند. به همین‌ خاطر هم لقب «کالبدشکاف زندگان» به او داده شده است، زیرا در تمامی رمان‌هایش به تحلیل روان انسان‌ها از ابعاد و چشم‌اندازهای مختلف پرداخته است. از همان اولین رمان‌اش، «مرد بدون ویژگی» می‌توان این کندوکاو پرظرافت را شاهد بود؛ کتابی که توجه منتقدان را به‌شکل چشمگیری جلب کرد و با دومین رمانش، «سه زن» بود که موزیل در زمره برترین رمان‌نویسان آلمانی‌زبان دوره‌ی خود قرار گرفت.

خلاصه رمان پریشانی‌های ترلس جوان» [The confusions of young Törless]

اما این استقبال برای او زندگی حرفه‌ای چندان راحتی رقم نزد و او با فرازونشیب‌های بسیار این مسیر را پی گرفت. رمان «پریشانی‌های ترلس جوان» [The confusions of young Törless] شاید به گونه‌ای تمثیلی از زندگی خودِ او باشد. تصویری دقیق از انسانی که بودن در میان جمع آزارش می‌دهد و فردیت‌اش را نفی می‌کند و تنهایی موهبتی بزرگ برای اوست.

رمان حول محور شخصیت محصلی جوان با نام تُرلس شکل گرفته است. صحنه‌های ابتدایی کتاب به وداع دشوار او با خانواده و رهسپاری‌اش به آموزشگاهی اختصاص دارد که زمینه‌های رنج بی‌پایان او را فراهم می‌آورد. آموزشگاه منبع تمامی تنش‌های درونی و بیرونی اوست، جایی که می‌خواهد با قالبی خشک و سخت او را به آن شکل کلیشه‌ای خاص خودش تربیت کند. در اولین چشم‌انداز از سفر طولانی او به آموزشگاه نیز نویسنده با تعابیری شاعرانه و تصویرپردازیِ پرجزئیات خویش، کوشیده فضایی غم‌بار و سرد را ترسیم کند که تُرلس جوان قرار است به آن پا بگذارد؛ آفتاب بی‌رمق و محو، هوایی مه‌آلود، اشیاء و آدم‌هایی که گویی از دل یک نمایش عروسکی بیرون کشیده شده‌اند، همه از جمود و مردگی حاکم بر این موقعیت حکایت دارند.

تُرلس جوان در آموزشگاه شبانه‌روزی دچار چنان دلتنگی عمیقی می‌شود که به سختی می‌تواند از آن بیرون بیاید و به چیزی جز آن از قبیل درس، بازی یا معاشرت با دیگران فکر کند. او می‌کوشد با نوشتن روزانه‌ی نامه از غم و دلتنگی‌اش بکاهد و به نظر می‌رسد این نامه‌ها سهم بزرگی در پرورش طبع شاعرانه‌ی او دارند. زندگی تُرلس در این نامه‌ها خلاصه می‌شود و هر کار دیگری در نظرش بی‌اهمیت جلوه می‌کند. نامه‌نگاری شوری شگفت‌انگیز در وجودش سرازیر می‌کند و به او انرژیِ ادامه‌ی مسیر می‌دهد. نامه‌ها لزوماً حاوی ابراز علاقه به والدینش نیستند، بلکه حتی ممکن است در خود انتقاداتی هم درباره‌ی شیوه‌ی رفتار آن‌ها داشته باشند. آن‌ها برای تُرلس از این جهت اهمیت دارند که بستری برای احساسات مختلف و گاه متناقضش هستند و گویی از طریق آن‌هاست که خود را بهتر می‌شناسد و بازمی‌یابد.

گرچه در کلیشه‌ی آموزشگاه‌های سخت‌گیر، این‌طور به نظر می‌رسد که خبری از تحول و استقلال فکری دانشجویان نیست اما تُرلس می‌کوشد راهی متفاوت را طی کند و با برقراری روابطی پرچالش با افراد هم‌دوره‌اش و نیز کندوکاو در مناسبات مختلفی که در آموزشگاه حاکم است، راه‌هایی تازه برای رشد و تکامل خود بیابد. او بیشتر منابع کلاسیک کتابخانه، طرز تفکر همکلاسی‌ها، اساتید و رویکرد تربیتی و آموزشی موسسه را به دقت رصد می‌کند و تلاش دارد آن را به هر ترتیبی به پرسش بکشد. چنین اتفاقی البته به مذاق فضای تمامیت‌خواه آموزشگاه خوش نمی‌آید و اهالی آن سعی می‌کنند به اشکال و عناوین گوناگون تُرلس را تحت فشارهای خاص خود قرار دهند.

فرآیند بلوغ تُرلس که با تناقضات و فراز و فرودهای بسیاری همراه است، یکی از تأمل‌برانگیزترین بخش‌های کتاب است. او تجارب عجیبی را از سر می‌گذراند و گاه با اشیاء و آدم‌ها و حتی خودش بیگانه می‌شود. گاهی میان رکود تکرار و هیجانِ وقایع ناگهانی مردد می‌ماند و از خودش می‌پرسد کدام است که او را بیش‌تر در مسیر درست زندگی پیش می‌برد. تُرلس به‌تدریج از تکرار و نظم به ساماندهی ذهنی می‌رسد و از اتفاقات ناگهانی هوشیاری و آینده‌نگری می‌آموزد. هر دوی این رویکردها برای بقای او در سیستمی پرچالش همچون آموزشگاه شبانه‌روزی لازم و کاراست.

آن‌چه شخصیت تُرلس و تجربه‌ی سیر و سلوکش را برای مخاطبان جدی ادبیات واجد اهمیت می‌کند، شباهتی است که او به شخصیت‌های رمان‌های سیال ذهن هم‌عصر خود دارد؛ مشابهت‌های بسیاری میان او و قهرمانان رمان‌های «چهره‌ی مرد هنرمند در جوانی» و «در جست‌وجوی زمان از دست رفته» می‌توان دید. او همان‌قدر با محیط زندگی خود سر ناسازگاری دارد و همان‌قدر شاعرانه به همه دنیای اطراف نگاه می‌کند که شخصیت‌های این رمان‌های ماندگار دارند. اما تُرلس، در عین شباهت به این آدم‌ها با آن‌ها متفاوت است؛ او به شدت میل درآمیختن با جامعه و تمایل به زیستن با عینیات را دارد. در او غرایز انسانی پررنگی می‌توان دید که کتمان‌شان نمی‌کند و آن‌ها را با آغوش باز می‌پذیرد. در آستانه‌ی قرن بیستم و زمانی که انسان عاصی می‌کوشد به درون خود پناه ببرد، تُرلس مدام ماجراجویی می‌کند و علیرغم داشتن روحیه‌ی شاعری، در پی برقراری ارتباط با جهان بیرون و توسعه‌ی روابط اجتماعی خویش است؛ مسأله‌ای که میان این رمان موزیل و معاصرینش تفاوت‌های بسیار عمیقی به‌وجود می‌آورد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

شور جوانی در این اثر بیشتر از سایر آثارش وجود دارد و شاید بتوان گفت، آسیب‌شناسی دوران جوانی به معنای کلی کلمه را نیز در آن بشود دید... ابوالمشاغلی حیران از کار جهان، قهرمانی بی‌سروپا و حیف‌نانی لاف‌زن با شهوت بی‌پایانِ سخن‌پردازی... کتابِ زیستن در لحظه و تن‌زدن از آینده‌هایی است که فلاسفه اخلاق و خوشبختی، نسخه‌اش را برای مخاطبان می‌پیچند... مدام از کارگران حرف می‌زنند و استثمارشان از سوی کارفرما، ولی خودشان در طول عمر، کاری جدی نکرده‌اند یا وقتی کارفرما می‌شوند، به کل این اندرزها یادشان می‌رود ...
هرگاه عدالت بر کشوری حکمفرما نشود و عدل و داد جایگزین جور و بیداد نگردد، مردم آن سرزمین دچار حمله و هجوم دشمنان خویش می‌گردند و آنچه نپسندند بر آنان فرو می‌ریزد... توانمندی جز با بزرگمردان صورت نبندد، و بزرگمردان جز به مال فراهم نشوند، و مال جز به آبادانی به دست نیاید، و آبادانی جز با دادگری و تدبیر نیکو پدید نگردد... اگر این پادشاه هست و ظلم او، تا یک سال دیگر هزار خرابه توانم داد... ای پدر گویی که این ملک در خاندان ما تا کی ماند؟ گفت: ای پسر تا بساط عدل گسترده باشیم ...
دغدغه‌ی اصلی پژوهش این است: آیا حکومت می‎تواند هم دینی باشد و هم مشروطه‎گرا؟... مراد از مشروطیت در این پژوهش، اصطلاحی‌ست در حوزه‌ی فلسفه‌ی حقوق عمومی و نه دقیقاً آن اصطلاح رایج در مشروطه... حقوق بشر ناموس اندیشه‌ی مشروطه‎گرایی و حد فاصلِ دیکتاتوری‎های قانونی با حکومت‎های حق‎بنیاد است... حتی مرتضی مطهری هم با وجود تمام رواداری‎ نسبی‎اش در برابر جمهوریت و دفاعش از مراتبی از حقوق اقلیت‎ها و حق ابراز رأی و نظر مخالفان و نیز مخالفتش با ولایت باطنی و اجتماعی فقها، ذیل گروهِ مشروعه‎خواهان قرار دارد ...
خودارتباطی جمعی در ایران در حال شکل‌گیری ست و این از دید حاکمیت خطر محسوب می‌شود... تلگراف، نهضت تنباکو را سرعت نداد، اساسا امکان‌پذیرش کرد... رضاشاه نه ایل و تباری داشت، نه فره ایزدی لذا به نخبگان فرهنگی سیاسی پناه برد؛ رادیو ذیل این پروژه راه افتاد... اولین کارکرد همه رسانه‌های جدید برای پادشاه آن بود که خودش را مهم جلوه دهد... شما حاضرید خطراتی را بپذیرید و مبالغی را پرداخت کنید ولی به اخباری دسترسی داشته باشید که مثلا در 20:30 پخش نمی‌شود ...
از طریق زیبایی چهره‌ی او، با گناه آشنا می‌شود: گناهی که با زیبایی ظاهر عجین است... در معبد شاهد صحنه‌های عجیب نفسانی است و گاهی نیز در آن شرکت می‌جوید؛ بازدیدکنندگان در آنجا مخفی می‌شوند و به نگاه او واقف‌اند... درباره‌ی لزوم ریاکاربودن و زندگی را بازی ساده‌ی بی‌رحمانه‌ای شمردن سخنرانی‌های بی‌شرمانه‌ای ایراد می‌کند... ادعا کرد که این عمل جنایتکارانه را به سبب «تنفر از زیبایی» انجام داده است... ...