روانکاو در آینه | هم‌میهن


کتاب «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» [Jacques Lacan : esquisse d'une vie, histoire d'un système de pensée]، اثری تحسین‌شده و مرجع در روانکاوی است که بیش از سه دهه پیش توسط الیزابت رودینسکو [Élisabeth Roudinesco] برای معرفی زندگی و تحولات فکری ژک لکان، روانکاو مشهور و جنجالی فرانسوی منتشر شد. این کتاب خیلی دیر و با گذشت ۳۱ سال از ترجمه انگلیسی آن، توسط ناتاشا محرم‌زاده و ملیکا خوش‌نژاد به فارسی ترجمه شده و توسط نشر نی به بازار کتاب ایران عرضه شده‌است.



مورخ روانکاوی
الیزابت رودینسکو، مولفی تاثیرگذار و پرکار در حوزه تاریخ روانکاوی است که خیلی دیر به بازار کتاب ایران معرفی شد. در فاصله یکی، دو سال گذشته دو کتاب مشهور او؛ «فروید در زمانه خودش و ما» که سال ۲۰۱۴ نوشته‌ شده ‌است و «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» که سال ۱۳۹۳ نوشته شد، برای مخاطبان فارسی زبان علاقمند به روانکاوی به فارسی ترجمه شد. «فروید در زمانه خودش و ما» سال ۱۴۰۱ توسط گلناز ملک به فارسی ترجمه شد و توسط نشر خوب به بازار کتاب آمد. این دو کتاب، هر دو زندگینامه‌هایی مرجع از دو روانکاو برجسته قرن بیستم محسوب می‌شوند که نگارش آنها رودینسکو را به یکی از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران این رشته تبدیل کرد.

«ژک لکان، زندگی و نظام فکری» یک اثر بی‌بدیل در حوزه تاریخ روانکاوی است، چراکه در قالب مرور زندگی ژک لکان، سرچشمه‌های تفکر و تحولات اندیشه او را بررسی می‌کند. برخلاف بسیاری از کتاب‌های حوزه روانکاوی موجود در بازار کتاب ایران، «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» مدعی ارائه کپسولی از مجموعه آراء و اندیشه‌های ژک لکان برای درک نظام فکری او نیست، بلکه بیشتر ریشه‌های این تفکرات را در زندگی او جست‌وجو می‌کند و به توصیف تحولاتی که منجر به بروز این اندیشه‌ها و تحول آنها شد، می‌پردازد.

الیزابت رودینسکو هرچند فرزند یک روانکاو شناخته شده و یک پزشک بود، اما تحصیلات عالی خود را در رشته ادبیات ادامه داد و از دانشگاه سوربن در رشته ادبیات مدرن، گرایش زبان‌شناسی فارغ التحصیل شد. زمانی که او در دانشگاه «پاریس ۸» زیر نظر استادانی چون ژیل دلوز و میشل فوکو تحصیل می‌کرد، از سوی استاد دیگری به‌نام میشل دو سرتو که او نیز مورخ روانکاوی بود، تشویق شد تا کتابی در حوزه تاریخ روانکاوی بنویسد.

رودینسکو مانند استادش میشل دو سرتو به عضویت مکتب فرویدی پاریس در آمد که توسط ژک لکان تاسیس شده‌ بود و در این مدرسه از نزدیک، لکان و اندیشه او را درک کرد. او کتاب‌های متعددی در مورد زندگی و اندیشه لکان نگاشته ‌است که ازجمله آنها می‌توان به «لکان علی‌رغم همه‌چیز» و «لکان گذشته و حال: در گفت‌وگو با آلن بدیو» اشاره کرد.

اثر قابل تحسین یا «افسانه‌سازی سیاه»؟
«ژک لکان، زندگی و نظام فکری» از سوی بسیاری از متفکران و اندیشمندان حوزه روانکاوی تحسین شده‌ است و به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار حوزه روانکاوی در جهان شناخته می‌شود. جان فارستر، رئیس بخش تاریخ و فلسفه علوم دانشگاه کمبریج، در سال ۱۹۹۸ در مورد رودینسکو می‌نویسد: «تاریخ‌نگاری الیزابت رودینسکو به وضوح کامل‌ترین و ظریف‌ترین تاریخ عمومی فرهنگ روانکاوی است که تاکنون انجام شده است.»

فرانک شومون و فردریک گروس، سال ۲۰۰۷ در نشریه رزون پولیتیک (Raisons politiques) فرانسه نوشتند: «شهرت او به‌عنوان تاریخ‌نگار روانکاوی از انتشار کتاب تاریخ روانکاوی در فرانسه (۱۹۸۲) شروع شد، همچنین در ادبیات علمی جهان نقش به‌سزایی داشت و بسیاری از آثارش جایگاه اصیل او را در این حوزه و در دانشگاه‌های فرانسوی و جوامع علمی جهان تثبیت کرده‌اند.»

اما آثار رودینسکو با انتقادهایی هم مواجه شده‌است. ازجمله همین کتاب که از سوی ناتالی ژودل، روانکاو و لکان‌شناس فرانسوی نقد شده‌است. ناتالی ژودل، در کتابی با عنوان «افسانه تاریک ژک لکان: الیزابت رودینسکو و روش‌های تاریخی‌اش»، به‌شدت کتاب «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» را نقد می‌کند.

ژودل معتقد است که رودینسکو در تألیف این زندگینامه، که در 4 دهه گذشته به زندگینامه مرجع ژک لکان تبدیل شده‌است، دچار خودباختگی شده و تصویری ظالم، بی‌وجدان، حریص و دیوانه‌وار از لکان ارائه داده ‌است. به اعتقاد ژودل، رودینسکو در کتاب خود اهمیتی به گفته‌های لکان در مورد خودش و آنچه زندگی‌اش را وقف آن کرده ‌است، نمی‌دهد و تصویری معوج از لکان به خوانندگان ارائه می‌دهد.

مرحمت فرموده ساده بگویید لکان که بود؟
اما «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» به‌جای غرق شدن در گفته‌ها و آموزه‌های لکان در مورد روانکاوی و به‌جای تصویر کردن آنچه لکان قصد داشت در بازنگری خود از مکتب فروید ارائه دهد، تلاش می‌کند که اندیشه و تحولات فکری لکان را در قالب ارتباط او با دیگران و در چارچوب محیطی که در آن زندگی می‌کرد، بررسی کند. نویسنده کتاب را با یک جمله شروع می‌کند: «روبسپیری‌ها و روبسپیرستیزها، به ما رحم کنید: مرحمت فرموده ساده بگویید روبسپیر که بود؟» این جمله را مارک بلوک، مورخ فرانسوی در مورد روبسپیر نوشته ‌است، شخصیتی در انقلاب فرانسه که به انحای مختلف در تاریخ تفسیر شده ‌است؛ از یک قهرمان ملی و سیاستمدار فسادناپذیر تا یک قاتل شرور و خودکامه. لکان نیز در آینه زندگینامه رودینسکو از همین دیدگاه بررسی شده‌ است.

لکان پیش از آنکه یک روانکاو جنجالی و به‌قولی «جنجالی‌ترین روانکاو پس از فروید» باشد، یک انسان است. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه ژک لکان از خانواده‌ای به‌شدت مذهبی و از درون نظام آموزشی کاملاً دینی، به شکل فردی سرکش، تجدیدنظر و تسلیم‌ناپذیر بیرون آمد. همین ویژگی‌های شخصیتی لکان بود که به او اجازه داد در نظام اندیشه پدر معنوی دانش روانکاوی، زیگموند فروید بازاندیشی کند.

او بر خلاف فروید، روانکاوی را با فلسفه پیوند زد و از اسپینوزا، هگل، هایدگر و نیچه برای اندیشه‌های خود الهام گرفت و شجاعانه در نظریات فرود و روان‌شناسان و روانپزشکان فرانسوی هم‌عصر خود تجدیدنظر کرد. ایده لکان برای «بازگشت به فروید» درواقع به‌معنای بازاندیشی در تمام آموخته‌های فرویدی در قالبی جدید بود. یاغی‌گری لکان، هزینه‌های سنگینی برای او داشت.

اجبار او به استعفا از انجمن روانکاوی پاریس، خلع‌ید از انجمن فرانسوی روانکاوی و اخراج از دانشگاه باعث شد تا کینه‌های زیادی در دل لکان شکل بگیرد. «ژک لکان، زندگی و نظام فکری»، به گوشه‌گوشه تفکر لکان و ریشه‌های آن سرکشی می‌کند. لکان با بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان هم‌عصر خودش از آلتوسر، هایدگر و لوی استروس گرفته تا اندیشمندان مکتب فرانکفورت و جنبشی که به پست‌مدرنیسم مشهور شد، مستقیم یا به‌واسطه مطالعه در ارتباط بود. این ارتباط‌ها که در کتاب به تفصیل در مورد آن نوشته ‌شده ‌است، آثار متقابلی را در اندیشه لکان و هم‌عصرانش برجا گذاشت.

مفید اما سخت‌خوان
کتاب‌های حوزه روانکاوی، کتاب‌هایی سخت‌خوان هستند چه به این دلیل که هر کلمه و اصطلاح تخصصی ریشه و تعریف مفصل و عمیق دارد و چه به این دلیل که این کلمات و اصطلاحات با تفسیرهای مختلفی در طول تاریخ دانش مواجه شده‌اند. «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» هم هرچند بیشتر یک زندگینامه است، اما همچنان با مشکل سخت‌خوانی مواجه است.

برای درک بخش‌هایی از کتاب به وضوح نیاز به آشنایی دست‌کم مقدماتی با مفاهیم روانکاوی وجود دارد، چه زمانی که پرونده‌های مشهور بیماران لکان تشریح می‌شود و چه زمانی که آرای او در مورد مسائل مختلف ازجمله ناخودآگاه و پدرسالاری مطرح می‌شوند. در عین حال کتاب پر از اسامی اطرافیان، دوستان، متفکران و مفسران لکان است که باعث می‌شود خواندن و به‌خاطر سپردن اسامی پیچیده‌تر شود.

ترجمه و انتشار «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» یک رویداد مفید در بازار کتاب ایران است، چراکه یکی از کتاب‌های مرجع تاریخ روانکاوی را برای خواننده ایرانی در دسترس قرار داده‌ است. از ابتدای دهه ۱۳۸۰ که با خریدن کتاب «لکان، دریدا، کریستووا» به ترجمه پیام یزدانجو، برای نخستین‌بار با لکان مواجه شدم، تا به امروز که کتاب‌های متعدد ترجمه شده در مورد لکان را خوانده‌ام، شاید به‌جرأت بتوانم بگویم که بدون تردید «ژک لکان، زندگی و نظام فکری» یکی از مفیدترین و آموزنده‌ترین کتاب‌هایی است که در مورد این اندیشمند بزرگ قرن بیستم خوانده‌ام. هرچند معتقدم که این کتاب برای راحت‌تر خوانده‌شدن به ویرایش دقیق مجدد نیاز دارد.