پیشگویی ادبی از ظهور فاشیسم ... جایی در حومه امپراتوری اتریش-‌مجارستان، گروهی از جوانان نخبه در یک مدرسه شبانه‌روزی نظامی آموزش می‌بینند... یکی از دانش‌آموزان برای بازپرداخت بدهی‌هایش از هم‌کلاسی‌هایش سرقت می‌کند... حالا باید در برابر تحقیرهای سادیستیک که پسران دیگر به او تحمیل می‌کنند تاب بیاورد. آزارهایی از قبیل بردگی جنسی و تحقیر روانی ... ناگزیر به ترک وطن شد و در تبعیدی اجباری، آثارش را منتشر کرد


پیش‌بینیِ ظهورِ فاشیسم | سازندگی


ادبیات آلمانی‌زبان کشور اتریش در سده بیستم با سه چهره بزرگ و جهانی خود یعنی روبرت موزیل [Robert Musil]، هرمان بروخ و یوزف روت جایگاه عظیمی در تاریخ ادبیات جهان دارد. هر سه این نویسنده‌ها با به قدرت‌رسیدن هیلتر و الحاق اتریش به آلمان نازی، ناگزیر به ترک وطن شدند و در تبعیدی اجباری، آثارشان را منتشر کردند تا صدای آزادی‌خواهی برای مردم باشند.

خلاصه کتاب معرفی پریشانی‌های ترلس جوان» [The confusions of young Törless] نوشته روبرت موزیل [Robert Musil]

با ممنوع‌کردن کتاب‌های روبرت موزیل توسط نازی‌ها، او ناگزیر به مهاجرت به سوییس شد و در این‌جا در سال 1942 در گمنامی مطلق و غم روزانه نان به مرگی ناگهانی درگذشت و رمان بزرگش ناتمام ماند. تنها دیری بعد از جنگ، در دهه پنجاه بود که پیش‌بینی توماس مان (نویسنده نوبلیست آلمانی) درباره او حقیقت یافت و آثارش در سطحی گسترده و به حق، به چاپ رسید و مجله تایمز او را بزرگ‌ترین و هم‌زمان گمنام‌ترین نویسنده دوران نامید. شاهکار موزیل «مرد بدون ویژگی» هم در یک نظرسنجی، پُرخواننده‌ترین رمان صد سال اخیر در کشورهای آلمانی‌زبان معرفی شد. ناگفته نماند که روبرت موزیل در دهه سی نامزد جایزه نوبل ادبیات نیز شده بود.

روبرت موزیل شاهکار دیگری هم دارد که که در اصل نخستین رمان اوست. این اشتباه محض است که «پریشانی‌های ترلس جوان» [The confusions of young Törless] را فقط روایت نفرت و بیزاری از زندگی در مدرسه شبانه‌روزی بدانیم. این رمان درباره قدرت و سواستفاده از دانش‌آموزان همچون شکنجه‌گران سادیستیک است و به‌نوعی پیشگویی ادبی از ظهور فاشیسم بود.

«پریشانی‌های تُرلس جوان» که اولین رمان موزیل پیش از جنگ جهانی اول و ظهور فاشیسم است، تفسیر جالبی درباره ماهیت قدرت است. در این اثر مدرنیستی نوین می‌بینیم تُرلس از مونولوگ درونی به سکانس‌های رویا‌گونه وحشت از زندگی در یک مدرسه شبانه‌روزی کشیده می‌شود؛ جایی‌که مجازات‌هایی برای تنبیه دانش‌آموزان اعمال می‌شود. داستان این مدرسه برای افراد حساس مناسب نیست.

روبرت موزیل اولین رمانش را این‌گونه توصیف کرد: «کوتاه‌ترین فاصله بین دو نقطه.» او حتی ادعا کرد که این رمان را در ساعات ناهار خود در سن 25سالگی وقتی به شغل مهندسی مشغول بوده، نوشته است. طنازی بود یا به راستی کم‌گویی ادبی؟ فهمیدنش سخت است. در طول زندگی موزیل، شهرت او درهم پیچیده بود. نویسنده زمانی درمورد خودش نوشت: «شهرت من مثل یکی از شاعران بزرگ است که آثار انگشت‌شماری دارد.»

مدت‌ زیادی طول کشید تا اولین رمان موزیل منتشر شود. بسیاری از مؤسسات انتشاراتی در ابتدا نسخه کامل‌شده را رد کردند. تنها کسی که برای متن او ابراز اشتیاق کرد آلفرد کر، منتقد رعب‌انگیز تئاتر بود که موزیل دست‌نوشته‌اش را برایش فرستاده بود، آلفرد کر کسی بود که کتاب را در وین‌ منتشر کرد؛ یک رمان‌نویس تازه‌کار به‌ندرت این‌همه مورد لطف و توجه قرار می‌گرفت. «پریشانی‌های تُرلس جوان» تنها کتاب موفق موزیل بود. این کتاب کمی منسجم‌تر و هم کمی تخیلی بود، اما قطعا از «مرد بدون ویژگی» او خواندنی‌تر بود. بعدها به صورت جلد شومیز منتشر شد، بیش از نیم‌میلیون نسخه فروخت و به زبان‌های متعدد ترجمه شد از جمله فارسی: ترجمه محمود حدادی در نشر نو. اقتباس سینمایی این رمان در سال 1966 به کارگردانی فولکر شلوندورف، مورد تحسین بین‌المللی قرار گرفت.

چه چیزِ این رمانِ کم‌حجم برای بسیاری از نسل‌ها هیجان‌انگیز است؟ موزیل «پریشانی‌های تُرلس جوان» را حول‌و‌حوش سال 1900 نوشت. جایی در حومه امپراتوری اتریش-‌مجارستان، گروهی از جوانان نخبه در یک مدرسه شبانه‌روزی نظامی آموزش می‌بینند. خود موزیل که سال‌های سرنوشت‌ساز عمرش را در چنین مدارس نظامی گذرانده بود از تجربیاتش برای نوشتن این رمان بسیار بهره برده است. این مدارس به داشتن فضای غیرصمیمی و سرد و تمرینات نظامی مشهور بودند:

پریشانی‌های ترلس جوان» [The confusions of young Törless]

«یک فکر ناگهانی تمام بدنش را منقبض کرد. آیا برای بزرگسالان هم همین‌طور بود؟ برای کل جهان؟ آیا قانون جهانی وجود داشت که حکم می‌کرد چیزی در درون ما وجود دارد که از خودمان قوی‌تر، بزرگ‌تر، دقیق‌تر، تیره‌تر و پرشورتر است؟ چیزی که کنترل کمی روی آن داریم و تنها کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که هزاران بذر به‌طور تصادفی بیافشانیم، تا اینکه ناگهان گیاهی مانند شعله‌ای تیره و تار به‌سرعت قد می‌کشد و اوج می‌گیرد و خیلی زود از ما بلندتر می‌شود؟... و از هر تار وجودش پاسخی بی‌تابانه می‌آمد: «بله!»

در این داستان یکی از دانش‌آموزان مدرسه به‌نام باسینی برای بازپرداخت بدهی‌هایش از هم‌کلاسی‌هایش سرقت می‌کند. به عمل او پی می‌برند و از آن پس باید در برابر تحقیرهای سادیستیک که پسران دیگر به او تحمیل می‌کنند تاب بیاورد. آزارهایی از قبیل بردگی جنسی و تحقیر روانی - موزیل نشان می‌دهد که انسان‌ها در صورت داشتن فرصت و قدرت چه توانایی‌هایی که ندارند. ظلم محض و انحطاط انسانی عوامل محرک در روایت است. کتاب تحلیلی عقلانی از امور غیرعقلانی در پرتو فروپاشی امپراتوری است.

از دیدگاه امروز، موزیل «پریشانی‌های تُرلس جوان» را به‌عنوان تمثیلی ادبی از رایش سوم معرفی و تعبیر می‌کند. موزیل اظهار کرد که با شخصیت‌های رمانش باین‌برگ و رایتینگ، مستبدانی خودکامه، برخی از ویژگی‌های دیکتاتورهایی همچون موسولینی و هیتلر را پیش‌بینی کرده است. او همچنین گفت که قهرمان داستانش، تُرلس در انجام این آزارها بیشتر یک همراه معمولی بود. مدرسه شبانه‌روزی را می‌توان آمیزه‌ای از همه امکانات و فرصت‌های انسانی و پیشگویی سیاه از فاجعه‌ای قریب‌الوقوع دانست.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ایده اولیه عموم آثارش در همین دوران پرآشوب جوانی به ذهنش خطور کرده است... در این دوران علم چنان جایگاهی دارد که ایدئولوژی‌های سیاسی چون مارکسیسم نیز می‌کوشند بیش از هر چیز خود را «علمی» نشان بدهند... نظریه‌پردازان مارکسیست به ما نمی‌گویند که اگرچه اتفاقی رخ دهد، می‌پذیرند که نظریه‌شان اشتباه بوده است... آنچه علم را از غیرعلم متمایز می‌کند، ابطال‌پذیری علم و ابطال‌ناپذیری غیرعلم است... جامعه‌ای نیز که در آن نقدپذیری رواج پیدا نکند، به‌معنای دقیق کلمه، نمی‌تواند سیاسی و آزاد قلمداد شود ...
جنگیدن با فرهنگ کار عبثی است... این برادران آریایی ما و برادران وایکینگ، مثل اینکه سحرخیزتر از ما بوده‌اند و رفته‌اند جاهای خوب دنیا مسکن کرده‌اند... ما همین چیزها را نداریم. کسی نداریم از ما انتقاد بکند... استالین با وجود اینکه خودش گرجی بود، می‌خواست در گرجستان نیز همه روسی حرف بزنند...من میرم رو میندازم پیش آقای خامنه‌ای، من برای خودم رو نینداخته‌ام برای تو و امثال تو میرم رو میندازم... به شرطی که شماها برگردید در مملکت خودتان خدمت کنید ...
رویدادهای سیاسی برای من از آن جهت جالبند که همچون سونامی قهرمان را با تمام ایده‌های شخصی و احساسات و غیره‌اش زیرورو می‌کنند... تاریخ اولا هدف ندارد، ثانیا پیشرفت ندارد. در تاریخ آن‌قدر بُردارها و جهت‌های گونه‌گون وجود دارد که همپوشانی دارند؛ برآیندِ این بُردارها به قدری از آنچه می‌خواستید دور است که تنها کار درست این است: سعی کنید از خود محافظت کنید... صلح را نخست در روح خود بپروران... همه آنچه به‌نظر من خارجی آمده بود، کاملا داخلی از آب درآمد ...
می‌دانم که این گردهمایی نویسندگان است برای سازماندهی مقاومت در برابر فاشیسم، اما من فقط یک حرف دارم که بزنم: سازماندهی نکنید. سازماندهی یعنی مرگ هنر. تنها چیزی که مهم است استقلال شخصی است... در دریافت رسمی روس‌ها، امنیت نظام اهمیت درجه‌ی اول دارد. منظور از امنیت هم صرفاً امنیت مرز‌ها نیست، بلکه چیزی است بسیار بغرنج‌تر که به آسانی نمی‌توان آن را توضیح داد... شهروندان خود را بیشتر شبیه شاگرد مدرسه می‌بینند ...
عدالت در یک جامعه پسادیکتاتوری چگونه باید تأمین شود؟... آلمان پیش از این نیز مجبور شده بود با بقایای حکومت دیکتاتوری هیلتر و جرائم آنها مواجه شود... آیا باید دست به پاکسازی ادارات دولتی از افرادی زد که با حکوت کمونیستی همکاری داشته‌اند؟... احکام بر اساس قانونی تنظیم می‌شدند که کمترین مجازات را مقرر کرده بود... رسیدگی به هتک حیثیت افراد در رژیم گذشته... بسیاری از اساتید و استادیاران به عنوان خبرچین برای اشتازی کار می‌کردند ...