برگ برگ | شرق


راه ابریشم چنان جایگاه و اهمیتی داشته است که مورخی نظیر پیتر فرانکوپن توانسته در کتاب «راه‌های ابریشم: تاریخ جهان از دیدگاهی نو» (نشر مرکز، 1399) تاریخ جهان بر محور آن را روایت کند. چینی‌ها حالا هزاران سال پس از پیدایش راه ابریشم و نقش‌آفرینی آن در تاریخ جهان، تصمیم گرفته‌اند قدرت دوباره سربرآورده خود را در قالب «راه ابریشم نوین» بازآفرینی کرده و آن‌ را در سطح جهان بگسترانند. ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان، ناگزیر از تعریف نسبت خود با این پروژه بزرگ چین است.



راه ابریشم نوین شامل شماری از مسیرهای دریایی و زمینی، شبکه‌های ارتباطی، لوله‌های نفت و گاز، بنادر، فرودگاه‌ها، خطوط راه‌آهن و تأسیسات انرژی است. هدف نهایی این کلان‌پروژه، کاهش مخاطرات ناشی از بسته‌شدن مسیرهای دریایی –‌به‌ویژه تنگه مالاکا و تنگه هرمز‌– و تهدید دسترسی چین به منابع انرژی و مواد خام، تأمین دسترسی چین به بازارهای بین‌المللی، توسعه عملیات شرکت‌های چینی در کشورهای مسیر راه ابریشم نوین و فرافکنی قدرت چین جدید به ورای مرزهای خود است. ناپلئون بناپارت گفته بود چین اژدهایی خفته است که چون برخیزد، جهان را می‌لرزاند. چین حالا برخاسته است و راه ابریشم نوین نماد قدرت‌یابی چینی‌هاست و برای پیشبرد آن صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در نظر گرفته شده است.

قدرت‌یابی چین بر ایران نیز اثر می‌گذارد. آرش رئیسی‌نژاد، متخصص ژئوپلیتیک و استاد دانشگاه تهران، در کتاب «ایران و راه ابریشم نوین: از ژئوپلیتیک راه تا دیپلماسی راه» (1400) تلاش می‌کند تا به سه سؤال درباره ایران و راه ابریشم نوین –‌که امروز با عنوان ابتکار کمربند و جاده شناخته می‌شود‌– پاسخ دهد: چه عواملی، چگونه و با چه سازوکاری بر روندهای راه ابریشم نوین تأثیر می‌گذارند؟ پیامدهای این روندها چگونه بر امنیت ملی ایران تأثیر خواهد داشت؟ و چگونه می‌توان از آنها در بازآرایی ژئوپلیتیک اوراسیا به نفع منافع ملی ایران بهره‌برداری کرد؟

فصل اول کتاب رئیسی‌نژاد شرح و توصیفی درباره راه ابریشم باستانی و ویژگی‌های راه ابریشم نوینی است که چینی‌ها مد‌نظر دارند. نویسنده تلاش می‌کند تا نگاه چینی‌ها به این طرح، جزئیات مهمی از آن و عرصه‌های مختلف ظهور ایده چین –‌نظیر راه ابریشم سلامت، راه ابریشم دیجیتال، راه ابریشم علمی، راه ابریشم فرهنگی و‌...‌– به علاوه بازیگران و کنشگران مهم این طرح را معرفی کند. فصل دوم به سویه‌های ژئوپلیتیک این طرح و از‌جمله نسبت آن با امنیت چین، بازیگران مهمی نظیر آمریکا و هند، ترکیه، اسرائیل و ایران می‌پردازد. عنوان ژئوپلیتیک راه بیانگر تلاش نویسنده برای فراتر‌‌بردن راه از موجودیتی زیرساختی به امری ژئوپلیتیک است.

رئیسی‌نژاد در فصل سوم می‌کوشد رخدادهایی که طرح راه ابریشم نوین چین را خلق کرده‌‌، پیش برده یا کند کرده‌اند، تشریح کند. او در ضمن بر تشریح روندهایی در جهان و در جغرافیای مسیرهای راه ابریشم نوین متمرکز می‌شود که بر سرنوشت این طرح مؤثر هستند. فصل چهارم، شرحی بر دالان‌ها یا کریدورهای مختلفی است که راه ابریشم نوین چین را تشکیل می‌دهند. آخرین فصل کتاب نیز بر محور مفهوم دیپلماسی راه سامان یافته است.

رئیسی‌نژاد نشان می‌دهد برخی دالان‌های راه ابریشم نوین یا ابتکار کمربند و جاده بیشتر با منافع ملی ایران سازگاری دارند و بعضی تهدیدی برای منافع ملی ایران هستند. آنها که از ایران می‌گذرند، با منافع ملی ایران سازگارند و آنها که ایران را دور می‌زنند، در تضاد با منافع ملی ایران هستند. ایده رئیسی‌نژاد این است که باید مفهوم تاریخی-جغرافیایی «چهارراه‌بودن ایران» را درک کرد و از طرق مختلف برای استفاده از این مزیت و بازآفرینی آن در دنیای جدید تلاش کرد.

او در پی نشان‌دادن اهمیت گذرکردن دالان‌های کلان‌پروژه چین از مسیر ایران است. دیپلماسی راه ابزاری است که وی برای تحقق این هدف پیشنهاد می‌کند. او باور دارد که باید ایران را کشوری راه‌آهن‌محور ساخت و بنادر ایران در دریای عمان و کاسپین را نوسازی کرد. رئیسی‌نژاد از سازمان‌دهی نظام برنامه‌ریزی و اجرائی کشور بر محور دیپلماسی راه حمایت می‌کند. او همچنین از راهبردی برای درهم‌تنیدن خطوط راه‌آهن، جاده‌ها، بنادر و خطوط انتقال انرژی برای استفاده از مزیت چهارراه‌‌بودن ایران در جهان حمایت می‌کند.

هدف نهایی کتاب شرح ایده و جزئیاتی از یک کلان‌استراتژی برای بازتعریف نقش ایران در منطقه و جهان‌ و در نتیجه قدرت و پرستیژ کشور است. این کلان‌استراتژی باید با اصلاحات اقتصادی در کشور درهم‌ تنیده شود، شبکه‌ای منطقه‌ای در راستای منافع ملی ایران را شکل دهد و به تحکیم روابط مردم و حکومت در چارچوبی جدید بینجامد. نکته بسیار مهمی که رئیسی‌نژاد از شرح این کلان‌استراتژی دنبال می‌کند، تمهید راهی به‌سوی پایان‌دادن دوگانه امنیت یا توسعه در چشم حکومت‌ها و مسئولان ایران است؛ یعنی در پیش‌ گرفتن راهی که هم‌زمان امنیت و توسعه را محقق کند.

کتاب «ایران و راه ابریشم نوین» بینش‌های عمیق و شایان تأملی دارد برای فهم آنچه در محیط پیرامونی ایران می‌گذرد. کتاب بینشی ژئوپلیتیک درباره منافع در حال پیدایش و تغییر کشورهای پیرامون ایران در نسبت با دالان‌ها و اهداف راه ابریشم نوین ارائه می‌کند. کتاب کمک می‌کند تا بصیرت عمیق‌تری نسبت به رفتارهای ترکیه، هند، پاکستان، آمریکا، کشورهای آسیای میانه، کشورهای حاشیه خلیج فارس و اسرائیل در فضای پیرامونی ایران برای خواننده حاصل شود. کتاب نشان می‌دهد که چگونه پیدایش راه‌ها و دالان‌ها در اطراف ایران، در‌حال شکل‌‌دادن به جغرافیای اقتصادی و ژئوپلیتیک جدیدی هستند که ممکن است منافع ملی ایران را برای دهه‌ها یا حتی سده‌ها به‌‌شدت تحت تأثیر قرار دهند.

کتاب «ایران و راه ابریشم نوین: از ژئوپلیتیک راه تا دیپلماسی راه» را انتشارات دانشگاه تهران در 288 صفحه با قیمت 160 هزار تومان در سال 1400 منتشر کرده است. چاپ سوم این کتاب در آبان 1401 منتشر شده است.