چرا روحانیت در میان همه جناح‌های سیاسی دیگر برنده شد؟... بازیگران خارجی چون انگلیسی‌ها و یا انجمن‌های مخفی و فراماسون‌ها را همه‌کاره معرفی نمی‌کند... در تحلیل روشنفکران از دو دسته روشنفکران تقلیدی و تلفیقی سخن می‌گوید... روشنفکران تلفيقی جرئت بازگشت به صحنه سیاسی را به روحانیت دادند... فاطمی را قهرمان میدان می‌داند؛ در حالی که گزارش‌های فرصت طلبانه‌ی بسیاری از وی به دست رسیده است که حتی به دایی خویش، مصدق وفادار نبود

تاریخ سیاسی ایران جدید، یعنی از صفویان تا انقلاب اسلامی آوردگاه نظریات و آثار بسیاری بوده و هست و نویسندگان متعددی در این عرصه قلم ورزی کرده و آثاری را پیش روی مخاطبان قرار داده‌اند. کتاب «نبرد قدرت در ایران؛ چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟» اثر دکتر محمد سمیعی عضو هیئت علمی دانشگاه مطالعات جهان که توسط نشر نی چاپ شده از جمله آثاری است که به این حوزه مطالعاتی می‌پردازد.



چه منطقی بر اذهان ایرانیان حاکم بود و چه شد که با پشت کردن به همه مظاهر نوگرایی، «جمهوری اسلامی» را ترجیح دادند؟ چرا روحانیت در میان همه جناح‌های سیاسی دیگر برنده شد؟ چرا جامعه ایرانی برخلاف موج غالب جهانی دین ستیزی و سکولاریسم پیش رفت؟ این‌ها از جمله سؤالات اصلی نویسنده است که در بخش عمده‌ای از کتاب می‌کوشد به آنها بپردازد. او برای پاسخ به سؤالات مذکور تلاش دارد چند مبنای اصلی را در این کتاب به کار بسته و رعایت کند:

1. موضوع پژوهش را در چارچوب رقابت نیروهای سیاسی در ایران معاصر بررسی و تاریخ را در رقابت و کنش نیروهای سیاسی بر اساس موقعیت مطالعه می‌کند.
۲. تلاش دارد رویکردی غیرجانبدارانه اتخاذ نماید و قضاوت ارزش داورانه ارائه نکند.
٣. در منظری غیرتقلیلی از مطالعاتِ اصطلاحا «دایی جان ناپلئونی» که در چارچوب توهم توطئه به نقش نیروهای مخفی سیاسی به شکلی افراطی می‌پردازد پرهیز دارد و همه‌کاره را بازیگران خارجی چون انگلیسی‌ها و یا انجمن‌های مخفی و فراماسون‌ها معرفی نمی‌کند.
۴. نهایتا در منظری واقع گرایانه بر اساس مستندات و وضعیت عینی به مطالعه تاریخ می‌پردازد.

کتاب در پاسخ به سؤالات مذکور و رویکردی که تشریح شد در نه فصل تدوین شده است. در فصل اول مسئله پژوهش بیان می‌شود و شاه ایران را در خواب آرامی توصیف می‌کند که ناگاه با پیروزی غیرمنتظره روحانیت و پیروزی انقلاب از خواب بیدار شد. فصل دوم کتاب آرایش سیاسی صفویان را مورد مطالعه قرار می‌دهد و بر صفویه به عنوان آغاز تاریخ ایران جدید از سویی و ترکیب موفق و کارآمد نخبگان سیاسی در کنار یکدیگر تاکید می‌کند. فصل سوم قاجاریان و اوضاع متلاطم آن روزگار را در چارچوب نیروهای سیاسی فعال آن دوران مطالعه کرده و در فصل چهارم وارد مشروطه می‌شود و در چهار پرده‌ی انقلاب، مجلس اول، استبداد صغیر و فتح تهران مروری مناسب بر مشروطه دارد.

فصل پنجم دوره رضاخانی را بررسی کرده و سیاست‌های نوسازی وی و آرایش جدید نیروهای سیاسی را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. فصل شش با توجه به فضای باز سیاسی حاصل از ضعف نظام سیاسی داخلی، نیروهای سیاسی جدیدی را که سر بر می‌آورند احصاء و تحلیل می‌کند. فصل هفتم روایتی است از نهضت ملی که مصدق قهرمان داستان است که البته به درس‌های شکست او نیز توجه شده و آن را درسی برای آینده سیاسی ایران می‌داند. فصل هشتم به صف‌آرایی نیروهای سیاسی در انقلاب اسلامی در چارچوب سه دسته عمده نخبگان، توده‌ها و دولت‌های خارجی می‌پردازد.

فصل نهم کتاب به سؤال اصلی پژوهش پاسخ داده و ضمن روایت تحولات انقلاب و مواجهه رژیم پهلوی با انقلاب اسلامی، به امتیازات روحانیت در آن برهه از تاریخ اشاره دارد که منجر به انتخاب ایشان توسط توده‌های انقلابی انجامید. این امتیازات عبارتند از شخصیت فرهمند رهبر انقلاب و رهبری داهیانه، سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه سیاسی و نهایتا منابع اقتصادی و استقلال اقتصادی روحانیت. نتیجه گیری کتاب بخش بسیار مفیدی است که نویسنده محترم به جمع بندی پرداخته و توصیه‌هایی مبنی بر همزیستی نیروها و نخبگان سیاسی را ارائه می‌دهد و عدم وجود این تفاهم را مساوی با جدل‌های بیهوده و تسلط عوامگرایی بر سیاست ایرانی می‌داند.

امتیاز کتاب
منهای عنوان شبه‌ژورنالیستی که به نوعی القاکننده تیزچنگی و فرصت‌طلبی روحانیت است، رویکردی منصفانه دارد و می‌کوشد خارج از گزارش‌های جانبدارانه تاریخی از منظری متعادل به تاریخ بنگرد. البته تلاش دارد! کتاب از منشورات نشر نی است و طبیعتا نگاه قالب آن جریان فکری را همراه دارد.

این اثر یک تصویر هوایی به نسبت جامع و قابل استفاده تاریخی است که تحولات تاریخی را از صفویه تا انقلاب اسلامی گزارش نموده و همین جامع بودن اثر آن را تبدیل به یک متن آموزشی قابل استفاده برای دانشجویان سیاست و علاقه مندان به تاریخ کرده است.
قلم نویسنده روان، خوش خوان و غیر مغلق است.
نویسنده تاریخ را در قالب تقسیم‌بندی و دسته‌بندی‌هایی ارائه کرده است که خوانش تاریخ را آسان می‌کند و خواننده را از خواندن یک متن ممتد و طولانی راحت می‌کند. به عنوان مثال تقسیم بندی مشروطه به چهار پرده روشن و نقل حوادث در این چهار پرده علاقه‌مندان به تاریخ را به خوبی با تحولات آشنا می‌سازد.

تقسیم بندی‌های نوینی نیز در متن دیده می‌شود. از جمله این که دکتر سمیعی در تحلیل روشنفکران از دو دسته روشنفکران تقلیدی و تلفیقی سخن می‌گوید و در ذیل این دو دسته کلی به بررسی و تحلیل روشنفکری می‌پردازد.
رویکرد نویسنده امیدوارانه و فعال است و تلاش دارد در انتها راه حلی برای برون‌رفت از برخی مشکلات ارائه دهد و از سیاه نمایی پرهیز کرده است.
منظر کتاب، مطالعه تاریخ در چارچوب نیروهای سیاسی است و از این باب نوعی مطالعه جریان‌شناسانه تاریخی است که نسبتا نوآورانه محسوب شده و اثر را جذاب می‌کند.

نقد کتاب
رویکرد نویسنده تمایلی غیرقابل انکار به روشنفکران دارد، به خصوص در روایت نهضت نفت، به شدت مصدق محور است و نقش روحانیونی چون آیت‌الله کاشانی و مرحوم نواب کمتر مورد توجه است.
مدعی عدم جانبداری است که در امکان آن بحث‌هاست که آیا مورخ می‌تواند و یا باید جانبدار باشد؟! آیا می‌توان خاکستری بود؟!



به طور کلی در بسیاری از تحلیل‌های تاریخی نقد وارد است که در این مجال نگنجد، از باب مثال:
_ ناديدن نقش امام خمینی در مرجعیت آیت الله بروجردی
_ بازگشت به خویشتن روشنفکران را ریشه در ادبیات فارسی می‌داند. در حالی که دین‌داری عموم توده و جامعه ایرانی و مخاطبان اصلی روشنفکران امری مؤثرتر است.
_ در ذیل بحث از روشنفکران دینی سخنی از روشنفکران حوزوی چون علامه طباطبایی و شهید مطهری نیست و ظاهرا لباس و ظاهر مانعی بر حضور ایشان در جمع روشنفکران است.

_ او مدعی است روشنفکران تلفيقی جرئت بازگشت به صحنه سیاسی را به روحانیت دادند که واقعیت سیاسی گویای امری دیگر است و شاید اگر نبود جسارت و غیرت نواب‌ها امر سیاست در نهاد پادشاهی هضم می‌گردید.

_ ادعای نویسنده مبنی بر وجود پایگاه اجتماعی برای جبهه ملی امری است غیرواقع و قابل خدشه، چرا که سی تیر که نماد حمایت توده از مصدق است، به پشتوانه آیت‌الله کاشانی رخ داد و کودتای لو رفته به دست چند ژنرال، داش و فاحشه زمانی پیروز شده که عقبه مردمی نهضت به دلیل عدم حمایت آیت‌الله کاشانی بی‌طرف شده بودند. وجود عقبه مردمی از جمله توهمات تاریخی روشنفکران در تاریخ معاصر است.

_ پیرامون قهرمان نهضت نفت یک‌جانبه به موضوع نگریسته و حسین فاطمی را قهرمان میدان می‌داند. در حالی که گزارش‌های فرصت طلبانه‌ی بسیاری از وی به دست رسیده است که حتی به دایی خویش، مصدق وفادار نبود.

_ نسبت به مرحوم نواب رویکردی خصمانه دارد و مدعی است او از منظری خودسرانه دست به ترور زده و او را با دواعش و القاعده مقایسه نموده است. در حالی که نمی‌توان کلیه اقدامات او را خودسرانه و بی‌مبنا دانست و غیرت دینی او در آن سال‌ها ستودنی است.

عصر اندیشه | شماره 24