داستان‌های فولک ژاپنی | آرمان ملی


«کوایدان» [Kwaidan: stories and studies of strange things] برای مخاطب سینما و ادبیات نام غریبه‌‌ای نیست. «کوایدان» که در لغت به معنای حکایت اشباح است، نامی است که تا ابدالآباد با شاهکار ماساکی کوبایاشی در تاریخ سینما جاودانه شده است. این فیلم که محصول 1965 ژاپن است، بخصوص از داستان «کوایدان؛ داستان می‌می -ناشی- هویچی یا همان «هویچیِ بی‌‌گوش» و سه داستان دیگر مجموعه‌‌ داستان‌‌های فولکلور گردآوری شده توسط لافکادیو هِرن [Lafcadio Hearn] ساخته شده. داستانی که گرچه در دسته‌‌بندیِ «ترسناک» جای گرفته، اما این دسته‌‌بندی (همچون بسیاری موارد مشابه) حق مطلب را در مورد این اثر بیان نمی‌‌کند.

کوایدان» [Kwaidan: stories and studies of strange things]  لافکادیو هِرن [Lafcadio Hearn]

پاتریک لافکادیو هرن نویسنده‌‌ای ایرلندی-یونانی‌تبار بوده در قرن نوزدهم میلادی. او اواخر قرن نوزدهم راهی ژاپن می‌‌شود، اول در مقام خبرنگار اما اندکی بعد در مقام معلم و بعد از تشکیل خانواده، نام ژاپنی کویزومی یاموکو را برای خود برگزید و شهروندی ژاپنی شد و به آیین بودایی گروید. گردآوری‌‌های او از داستان‌‌های فولکلور ژاپن هنوز هم مرجع بسیاری برای شناخت داستان‌‌ها و آشنایی با فرهنگ ژاپن، این سرزمین اسرارآمیز خاور دور است.

در مجموعه «کوایدان؛ حکایت اشباح»، داستان‌‌های کوتاه و بلند کنار هم آمده‌‌اند و شاید تنها چیزی که آنها را به‌هم مرتبط ساخته، منهای اینکه ریشه در فولکلور ژاپن دارند، ترسناکی‌‌شان است؛ ترسناکی‌‌ای ژاپنی. در بخشی از داستان «موجینا» می‌خوانیم: «زن به گریه‌کردن ادامه داد و صورتش را با یکی از آستین‌‌های بلندش از مرد مخفی کرد. او دوباره تاجایی‌که می‌‌توانست به آرامی گفت: «اُ-جوچو! لطفا، لطفا به من گوش بدهید! شب‌‌ها اینجا جای مناسبی برای بانویی جوان نیست! خواهش می‌‌کنم گریه نکنید!» زن به آرامی بلند شد، اما رویش را از مرد برگرداند و به گریه‌وزاری در پشت آستینش ادامه داد. مرد آرام دست روی شانه‌ زن گذاشت و التماس کرد. بعد از آن اُ- جوچو برگشت و آستینش را انداخت و با دست به صورت خودش ضربه زد. مرد دید که زن نه چشم دارد، نه بینی نه دهان. و مرد فریاد کشید و فرار کرد. از کی-نو-کُنی-زاکا بالا رفت و رفت. همه‌چیز پشت سرش سیاه و خالی بود. دوید و دوید و هرگز جرأت نکرد به پشت سرش نگاه کند. بالاخره فانوسی در دورها دید که شبیه به سوسوی نور یک کرم شب‌‌تاب بود و به سمتش دوید. معلوم شد که فقط نور فانوس رشته‌فروشی بوده... با خشونت فریاد زد: «چه شده؟ کسی به تو صدمه زده؟» مرد نفس‌نفس‌زنان گفت: «نه، کسی به من صدمه نزده، فقط آه!آآ!» دست‌فروش بدون حس همدردی گفت: «فقط تو را ترساند؟» مرد وحشت‌زده با نفس‌‌های بریده گفت: «نه... من زنی دیدم کنار خندق نشسته... و او چیزی نشانم داد... آه! نمی‌‌توانم بگویم چه نشانم داد!» مرد رشته‌فروش فریاد زد: «اه! چیزی مثل این نشانت داد؟» و به صورتش ضربه زد و صورتش شبی به تخم‌مرغ شد... و همان زمان فانوس خاموش شد.»

آنچه در داستان‌‌های ترسناک فولکلور این کتاب می‌‌خوانیم به کلی از جنس دیگری است؛ ترسناکیِ این داستان‌‌ها به خواب می‌‌ماند؛ به کابوس، و از همین روست که تأثیری شگرف بر آدمی می‌‌گذارد. اصلا مگر چیزی ترسناک‌‌تر از زیستن کابوس‌‌ها هست؟ تفاوت دیگر شاید این باشد که داستان‌‌های فولک ژاپن، اغلب، در نقاطی دوردست، در دل طبیعت و به دور از فضای تمدن بشری روایت می‌‌شوند؛ روستاهای متروکه، خندق‌‌های تاریک، صومعه‌‌های دور افتاده؛ و بخت‌‌برگشته‌‌ای که این‌‌همه را از سر می‌‌گذراند، اغلب تنهاست. خبری از تجربه‌‌ جمعی نیست؛ چنان‌که اگر از دام اشباح زنده بیرون بیاید مشکل دیگری پیش پایش است: کسی حرفش را باور نخواهد کرد و این تجربه تا ابد می‌‌بایست مسکوت بماند. به علاوه این چنین نیست که مواجهه با اشباح اتفاقی یک‌‌باره باشد و بعد پایان خوشی در انتظار کسی باشد.

در این داستان‌‌ها، در احاطه‌‌ برف، درخت‌ها، دریا و کوه‌‌ها، تنهایی و دهشت‌‌هایش به حد اعلی رخ می‌‌نماید. سیطره‌‌ این تنهایی چنان وسیع است که خواننده را هم درون خود می‌‌کشد. به‌علاوه‌ اینکه برخلاف داستان‌‌های معمول (غیرژاپنی) اگر اتفاق دهشت‌‌باری برای کسی می‌‌افتد اغلب «دلیلی» در پی دارد، یا «جواب» کار خیر یا شری است که انجام داده است. اما در فولکلور ژاپن، نه خیر مسلم است و نه شر، و طعمه‌‌ اشباح «اتفاقی» انتخاب می‌‌شود و اگر همین که ندانیم باید چه‌کار کنیم که خودمان را از هجمه‌‌ اشباح در امان بداریم، تجربه‌‌ به مراتب ترسناک‌‌تری برای خواننده‌‌ این داستان‌‌ها نیست، پس چیست؟

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...