داستان فرار | اعتماد


داستان «بی‌نامی» [اثر غلامرضا احمدخانی] داستان مدرنی است که دارای رفت‌وبرگشت‌هایی به گذشته و حال بوده و کلافگی راوی نشان از حقیقتی دارد که در نهایت به فراموشی او منجر شده است.
اولین قدم راوی در ایجاد حال وهوای داستان قدم به دنیای ذهنی پرمخاطره و جنجالی وی است. این حال و هوا تا به انتها حاکم بر داستان است. راوی دایم می‌کوشد صحت مطلبی را ثابت کند. درستی رفتاری که برای خودش گنگ و فراموش‌شده است. او بارها و بارها یک صحنه را تعریف می‌کند اما هر بار متفاوت از دفعه قبل است، ولی یک نقطه مشترک دارد؛ آن هم این است که چهار نفر همراه او جلوی چشمانش خودکشی کرده‌اند و این زنده ماندن راوی جنجالی آفریده که او بستری آسایشگاه شده است. هدف او درواقع دور شدن از دنیای بیداری است و در جست‌وجوی خواب و ساختن تصویر است. البته گاهی خواب‌هایی وابسته به آنچه که ساخته را هم می‌بیند. این نشان می‌دهد که این فراموشی را دوست ندارد و تلاش می‌کند تا حافظه‌اش به‌درستی برگردد.

بی‌نامی غلامرضا احمدخانی]

«دلم می‌خواهد تنوعی در روزهایم به وجود بیاورم، روزهای یکنواختی که معمولا در خواب سپری می‌شوند. ص 8»
«چیزی به یاد نمی‌آورم. مثل اینکه حافظه‌ام ته کشیده است. به‌همین خاطر با تعجب می‌پرسم: «من»؟ ص14.»

در نظریات فروید به فراموشی انگیزشی اشاره می‌شود؛ «عدم توانایی در به یاد آوردن وضعیت تهدیدکننده شخص یا یک رویداد که بیش از حد خطرناک است.» در این شرایط فرد می‌خواهد حوادثی را که اضطراب به همراه دارند، کاهش دهد یا حتی نادیده بگیرد و باعث فراموشی می‌شود.
راوی، اسیر در آسایشگاه و در بند قرص‌های گوناگون است. پرداخت‌های ذهنی او گاهی به خواننده حس باورپذیری می‌دهد به طوری که منطق روان‌پریشانه راوی را می‌پذیرد تا به خواندن داستان ادامه دهد.
اینکه او به همراه چهار نفر دیگر عضو تیم شناسایی در زمان جنگ بوده و نباید اسیر دشمن می‌شده است.
«یکی از انتهای سالن می‌پرسد؛ «پس چرا برگشتی؟ مگه نگفتی نیروهای گشتی دشمن شما رو محاصره کرده بودن؟» «مانده‌ام چطور غیب شدن نیروهای گشتی دشمن را برای‌شان توجیه کنم. مدتی می‌گذرد. می‌گویم؛ «اون‌ها رفته بودن». ص 148.»
در حالی‌که اول تعریف می‌کند که: «نیروهای دشمن به اشتباه فکر می‌کنند که من هم‌رزمانم را کشته‌ام، به همین خاطر مثل اسرای جنگی با من رفتار نمی‌کنند.»
تناقض بین خواب‌ها و تصویرهای بیداری‌اش نشان از وحشت بیش از حد است. به گفته فروید: «از دلایل فراموشی، میزان تاثیر وقایع بر افراد است. وقتی شدیدا وحشت‌زده یا نگران می‌شویم نام کسی یا موقعیتی را فراموش می‌کنیم.»

ذهن راوی به سرعت حرکت می‌کند و تصویرهای مختلف با اجزایی متفاوت می‌سازد. روی تخت بیمارستان دراز کشیده و می‌خواهد گذشته را به یاد آورد. برای همین هم در خواب هم بیداری اتفاق را چند باره می‌سازد ولی چون وی یک هویت از دست داده است، خودش هم به‌درستی نمی‌داند چه گذشته است و کدام‌یک از تصویرهایی که داستانک می‌کند درست است، او نامش را هم فراموش کرده است. در بخش میانی وی با کسی ملاقات می‌کند که دکتر جدید آسایشگاه است. راوی با دیدن این دکتر خوشحال می‌شود و روش درمانی او را می‌پذیرد؛ بازی در تئاتری که خود وی اجرا کند. در این بخش خواننده احساس ترحم و دلسوزی دارد. راوی همچنان می‌کوشد که نجات پیدا کند و به یاد مادرش می‌افتد. ضمن اینکه به جز پرستارها و دکتر، او کسی از خانواده‌اش را ملاقات نکرده است.

می‌پرسم: «حالا باید تئاتر اجرا کنم؟» با هیجان می‌گوید: «بد نیست برای یه بار هم شده این روش رو امتحان کنی. در ضمن توی پرونده‌ات نوشتن که قبلا به نمایش علاقه داشته‌ای!»... به یاد مادرم می‌افتم. او تنها کسی بود که برای هر کاری تشویقم می‌کرد و مدام به‌خاطر این مساله با پدرم جروبحث می‌کرد.
تئاتردرمانی شیوه‌ای از گروه‌درمانی است. دکتر مورنو به اثر این درمان و تاثیرش به بازیگر و تماشاچی پی برده و این روش را توجیه علمی می‌کند زیرا بازیگر هیجان‌ها را با تکلم و حرکات روی صحنه می‌آورد و بعد از آن اثر کاهش‌دهنده هیجان و اضطراب را در خود احساس می‌کند.

راوی در دیالوگ‌های تئاتر گذشته دورتری را هم به خاطر می‌آورد و به‌نظر می‌رسد. اینکه باید بمیرد چون اگر تسلیم شود او را می‌کشند و دقیقا او مقاومت می‌کند که زنده بماند و برای همین است که قبل از شلیک از حال می‌رود. این زنده بودن او آنچنان دردناک است که او خود را گاهی قاتل معرفی می‌کند. اما در همان صحنه تئاتر با دختری که دوستش داشته گفت‌وگو می‌کند که تا قبل از آن اشاره‌ای هم به او نکرده بود. پایان این تئاتر را اگر کم شدن هیجان او فرض کنیم با همه آسیب‌های روانی که دیده است، فرار می‌کند. او نشانی منزل سکونتش را به یاد می‌آورد و با واقعیت مرگ مادرش روبه‌رو می‌شود و آسایشگاه را امن‌تر از خانه می‌پندارد.

«دیگر دلم از فضای مرده این خانه می‌گیرد، خانه‌ای که دیگر بوی مادرم را نمی‌دهد. فکر که می‌کنم وقت آن رسیده است به این ماجراجویی پایان بدهم. از پدرم می‌خواهم با آسایشگاه تماس بگیرد.»

بعد از این ماجرا وقایعی از مادر و کودکی در ذهنش نقش می‌بندد. اما ذهن پرمخاطره راوی به اسارت و داستان‌های وابسته مثل آزادی توسط صلیب سرخ آن هم برای اعتصاب غذا و بیمار شدن او به خواننده اطمینان می‌دهد که آسیب روانی او چنان جدی است که تفاوت و مرز بین خیال و واقعیت در هم کوبیده شده است. این آسیب‌ها به همراه فراموشی او و بی‌هویت شدنش است او را به فکر خودکشی می‌اندازد.
از دیدگاهی دیگر او هر چه تلاش و کوشش کرده نتوانسته به مطالبات خود دست یابد برای همین است که می‌خواهد بمیرد. او خود را یک فرد بی‌اراده می‌بیند در اجتماعی که از آن دور است. فروید نیز اعتقاد دارد؛ زمانی که فرد با اختلالات فردی و اجتماعی روبه‌رو می‌شود. تمایل به کشته شدن که از احساس گناه ناشی می‌شود و تمایل به مردن که ماحصل ناامیدی است. عوامل بیرونی و عوامل درونی تعیین‌کننده هستند به طوری که بسیاری در برابر مشکلات فردی و اجتماعی و نابسامانی‌ها تحمل ندارند.
راوی در «بی‌نامی» با وجود درمان‌های آسایشگاه، همچنان در ذهن جنجالی دارد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در قرن بیستم مشهورترین صادرات شیلی نه استخراج از معادنش که تبعیدی‌های سیاسی‌اش بود. در میان این سیل تبعیدی‌ها چهره‌هایی بودند سخت اثرگذار که ازجمله‌ی آنها یکی‌شان آریل دورفمن است... از امید واهی برای شکست دیکتاتور و پیروزی یک‌شبه بر سیاهی گفته است که دست آخر به سرخوردگی جمعی ختم می‌شود... بهار پراگ و انقلاب شیلی، هردو به‌دست نیروهای سرکوبگر مشابهی سرکوب شده‌اند؛ یکی به دست امپراتوری شوروی و دیگری به دست آمریکایی‌ها ...
اصلاح‌طلبی در سایه‌ی دولت منتظم مطلقه را یگانه راهبرد پیوستن ایران به قافله‌ی تجدد جهانی می‌دانست... سفیر انگلیس در ایران، یک سال و اندی بعد از حکومت ناصرالدین شاه: شاه دانا‌تر و کاردان‌تر از سابق به نظر رسید... دست بسیاری از اهالی دربار را از اموال عمومی کوتاه و کارنامه‌ی اعمالشان را ذیل حساب و کتاب مملکتی بازتعریف کرد؛ از جمله مهدعلیا مادر شاه... شاه به خوبی بر فساد اداری و ناکارآمدی دیوان قدیمی خویش واقف بود و شاید در این مقطع زمانی به فکر پیگیری اصلاحات امیر افتاده بود ...
در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...