سیر منطقی 250 ساله | فرهیختگان


کتاب «حیات فکری-سیاسی امامان شیعه(ع)» از استاد رسول جعفریان است که توسط نشر علم منتشر شده است. چاپ قبلی توسط انتشارات انصاریان منتشر شد و سال‌ها منتشر می‌شد تا اینکه ویرایش جدیدی از کتاب توسط نشر علم در سال 1390 به چاپ رسید. چاپ جدید این کتاب هم مکررا تجدید چاپ شده است. سال‌هاست با این کتاب مأنوسم. نخستین‌بار در دوره کارشناسی –که رشته‌ام مهندسی صنایع بود- با این کتاب روبه‌رو شدم و احساس کردم زاویه‌ای جدید و پنجره‌ای نو به رویم باز شده است تا بتوانم شناخت بهتری از امامان پیدا کنم.

روزگار چرخید و رشته تاریخ خواندم و سال‌ها این کتاب را در حوزه‌های دانشجویی و کلاس‌های دیگر تدریس کردم و ازقضا شاگرد مولف کتاب در دوره دکتری شدم و ارتباطم با این کتاب محکم‌تر شد. معمولا در کلاس‌هایم به شاگردان می‌گویم اگر می‌خواهید یک کتاب درباره امامان بخوانید، کتاب حیات فکری-سیاسی امامان شیعه را بخوانید. طبعا اگر کسی بخواهد مطالعه بیشتری داشته باشد، آثار دیگری هم قابل‌معرفی هستند، اما اگر ما مخیر شویم که [تنها] یک کتاب در این موضوع بخوانیم، بنده این کتاب را پیشنهاد می‌کنم. در روزگار ما کمبود و ضعفی در حوزه تاریخ اسلام وجود دارد و نیازمند کارهای به‌روز و مستند هستیم یا مطالبی که بتواند به سوالات و اذهان مختلف پاسخ دهد؛ کسی که به این نیاز پی برد، استاد جعفریان بود که تحت‌تاثیر استاد جعفر مرتضی عاملی وارد عرصه تاریخ شد. کتاب «حیات فکری-سیاسی امامان شیعه(ع)» کتابی است که عام و خاص یعنی مخاطب دانشجو و مخاطب عادی و مخاطب متخصص همه می‌توانند از آن استفاده کنند. متن روان، گویا و قابل‌فهم است و اگر کسی بخواهد مراجعه تخصصی‌تر داشته باشد، می‌تواند به پاورقی‌ها، مستندات و منابع آن دقت بیشتری کند، وگرنه همه می‌توانند از این کتاب بهره‌مند شوند؛ کتابی که اگر دقیق خوانده شود و به مباحث آن توجه شود، آنقدر مباحث مختلف و جزئیات به‌صورت ضمنی مطرح شده که گاهی انسان از این میزان ارائه اطلاعات از طرف مولف به شگفت و تحسین وادار می‌شود. در مقدمه کتاب فصلی درج شده است مربوط به منابع شناخت زندگی امامان. شاید این قسمت برای مخاطب عام چندان جذاب نباشد.

در این قسمت تاریخ‌نگاری شیعه و تواریخ 12 امام، معرفی شده و انواع و اقسام کتاب‌هایی که درباره امامان نوشته شده -اعم‌از کتاب‌های کلامی-تاریخی، کتاب‌های حدیثی-تاریخی، کتاب‌های رجالی-تاریخی، فضائل‌نویسی‌ها، آثار سنی‌هایی که درمورد ائمه دست به قلم برده‌اند، آثار فارسی‌ای که شیعیان درمورد ائمه نوشته‌اند، نقشی که دوره صفوی بر منابع داشت و [منابع] تا روزگار خودمان و دوره معاصر و... شناسانده شده است. فصل در حدود 30 صفحه و بسیار از حیث آشنایی با تاریخ‌نگاری شیعه، مفید است. حتی در درس تاریخ‌نگاری -که در رشته تاریخ در مقطع ارشد توسط بنده ارائه می‌شود- این قسمت از کتاب به‌عنوان یکی از منابع درسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این کتاب –که واقعا آن را می‌توان حاصل عمر مولف در زمینه تاریخ تشیع دانست- برای هر امام یک فصل درنظر گرفته شده ‌است. همچنین در این کتاب به شبهات مختلفی به‌صورت ایجابی یا سلبی به‌طور صریح یا ضمنی، پاسخ داده شده است. عصر هر امام و مسائل آن دوره و نوع مواجهه امام با آن دوره توضیح داده شده و در هر فصل، نکاتی از زندگانی معصومان طرح شده که وقتی اینها را به‌مثابه یک کل نگاه می‌کنیم، می‌توانیم یک سیر منطقی از این 250 سال از زمان رحلت پیامبر تا غیبت را مشاهده کنیم. این کتاب چندبار توسط مولف بازنگری شده و نظر به لطفی که مولف به بنده داشته‌اند، بنده [نیز] کل این متن را بازنگری کرده‌ام. اصلاحات لازم هربار روی متن توسط استاد اعمال و در چاپ‌های بعدی منتشر می‌شود. بنابراین این کتاب چندبار نسبت‌به نسخه اولیه تقویت شده است.

نشر معارف خلاصه این کتاب را به‌صورت کتاب درسی منتشر کرده است. کسانی که فرصت نمی‌کنند کل کتاب را -که بیش از 700 صفحه است- به‌طور کامل مطالعه کنند، می‌توانند به خلاصه آن مراجعه کنند. چاپ قدیم این کتاب هنوز هم یافت می‌شود و در برخی نرم‌افزارها هم موجود است که [بالنسبه] حجم کمتری دارد. اگر بخواهم به‌اجمال به نقاط قوت و نوع مباحث این کتاب اشاره کنم، درباره امام‌علی(ع) تمرکز بر دوره خلافت ایشان بوده و اینکه حضرت با چه مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کردند یا به‌تعبیر بهتر، [اینکه] حضرت با چه مشکلاتی روبه‌رو بوده، تبیین شده است. بحث [از] عدالت اقتصادی، عدالت نژادی و قومی، مبارزه با انحرافات دینی، مبارزه با فساد اجتماعی و تبعاتی که این مسائل در عصر خلافت حضرت داشته، در کتاب مذکور آمده و این نکته موردتوجه مولف قرار گرفته که [چگونه این موارد] منجربه جنگ‌های سه‌گانه شده است. در هر فصل نکاتی به‌صورت ضمنی مطرح شده است، اگرچه خواننده آنها را در عناوین فصل‌ها نمی‌بیند. مثلا در فصل نخست آنچه به‌شدت برجسته شده، تبعیت امیرالمومنین(ع) از پیامبر(ص) در همه شئون و حتی در زندگی فردی است. مفهوم سنت نبوی و لزوم تبعیت از سنت دربرابر بدعت با شواهد متعدد تبیین شده، درحالی‌که اگر عناوین این فصل ملاحظه شود، چنین نکته‌ای که عرض کردم، در عناوین فصل دیده نمی‌شود، بلکه در جای‌جای این فصل، این مساله -یعنی تبعیت از سنت- تبیین شده است.

در فصل امام‌مجتبی(ع) یکی از بهترین مطالبی که بنده درمورد صلح امام خوانده‌ام، نوشته شده و به برخی از سوالات و ابهامات پاسخ داده شده است. این شبهه که گفته‌شده امام‌حسین(ع) معترض به صلح برادرش بوده پاسخ داده شده؛ شبهه‌ای که گفته‌شده امام‌حسن(ع) مبلغی گرفته و صلح کرده -و خراج دارابگرد و بیت‌المال کوفه- به ایشان داده شده، رد شده و ثابت شده در متن صلح‌نامه اساسا هیچ شرط مالی نیامده است. طبق نوشته استاد جعفریان، حضرت آن صلح‌نامه‌ای را که حاوی شروط مالی بوده، پاره می‌کنند و زیر بار آن نمی‌روند. اهمیت این مساله وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم استاد مطهری در کتاب «سیری در سیره ائمه اطهار»، همان صلح‌نامه جعلی و مردود را به‌عنوان متن صلح‌نامه ارائه کرده‌اند؛ یعنی آن صلح‌نامه‌ای که مورد پذیرش امام‌مجتبی(ع) قرار نگرفته است و این [صلح‌نامه مطرود] باعث شبهاتی در اذهان شده که به‌خوبی در این فصل به آن پاسخ داده‌اند. فصل امام‌حسین(ع) از این کتاب، خلاصه‌ای است از کتاب «تاملی در نهضت عاشورا» که سال‌ها پیش توسط استاد جعفریان نوشته و ویرایش جدید آن در سال‌جاری توسط نشر علم منتشر شد. آقای جعفریان در این فصل علاوه‌بر نکات مهمی که گفته‌اند، یک مقتل هم -که سعی کرده‌اند براساس صحیح‌ترین گزارش‌ها باشد- ارائه کرده‌اند که بعضا هم گزارش‌ها و روضه‌های باز دارد.

استاد جعفریان در فصل امام‌سجاد(ع) نقش حضرت در بازسازی تشیع را نشان داده‌اند و این را از استادشان سیدجعغر مرتضی اخذ کرده‌اند [به این ترتیب] که امام سجاد(ع) از صفر شروع کرده‌اند و اگر امام‌سجاد(ع) نبود، از تشیع چیزی باقی نمی‌ماند و [ذیل این بحث] به مساله قیام‌های زمان حضرت پرداخته‌اند. آقای جعفریان نگاه مثبتی به قیام مختار و به شخصیت مختار دارند، چنان‌که در مختارنامه هم این نگاه ایشان به‌عنوان مشاور تاریخی دیده می‌شود. در فصل امام‌باقر(ع) مسائل مختلفی مطرح شده، ازجمله مقابله امام(ع) با اختلافات فقهی، مقابله با اسرائیلیات و با غلات شیعه -که در آن زمان مطرح بوده- و بحث‌های سیاسی -که نسبت‌به خلافت اموی و نوع موضع‌گیری امام درمورد امویان بوده- در این فصل پرداخته شده است. فصل امام‌صادق(ع) نکات مهمی دارد و ازجمله بحث قیام زید و حرکت زیدیه موردبررسی قرار گرفته است. ایشان امام‌صادق(ع) را همراه با این قیام نمی‌داند و نشان می‌دهد امام با این حرکت موافقت نداشته و اصل قیام مورد رضایت حضرت نبوده است. در فصل امام‌کاظم(ع) به روایات کلامی و اعتقادی دربرابر اهل‌حدیث و سایر جریان‌های مخالف توجه شده است. می‌دانیم که عصر امام‌کاظم(ص)، دوره‌ای است که ترجمه آثار یونانی به عربی صورت گرفته و این اهمیت مباحث کلامی را بیشتر می‌رساند.

در فصل امام‌رضا(ع) آنچه بیشتر مورد توجه بوده، سفر حضرت به ایران و طبعا مساله ولایتعهدی است و به اصحاب ایرانی امام هشتم -ازجمله به اباصلت هروی به‌عنوان یکی از تربیت‌شدگان آن بزرگوار- توجه کرده‌اند. در فصل امام‌جواد(ع) مناظرات آن حضرت در برخورد با فرقه‌های مختلف دیده می‌شود. فصل امام‌هادی(ع) یکی از خواندنی‌ترین فصل‌های کتاب است و نشان می‌دهد آن امام بزرگوار چه‌طور در شرایطی که دوره متوکل و سختگیری بر شیعه بود، توانسته‌اند از مذهب دفاع کنند. مساله‌ای که در این فصل مطرح می‌شود، بحث فرهنگ زیارت است که از منظر مولف، امام از توجه‌دادن افراد به زیارت و زیارتنامه اهدافی را دنبال می‌کرده‌اند ازجمله ایجاد پیوند میان مردم و اهل‌بیت، تاکید بر مقام رهبری اهل‌بیت، تاکید بر مکتب اهل‌بیت و مبارزه با ظلم و ستم که در بحث تاکید بر زیارت امام‌حسین خود را نشان می‌دهند. آقای جعفریان در فصل امام‌عسکری(ع) به شرایط سخت آن دوران و بازداشت امام و زندگی تحت‌نظر امام در سامرا پرداخته‌اند و چگونگی ارتباط امام با شیعیان و کتب منسوب به امام‌عسکری(ع) ازجمله کتاب تفسیر را موردتوجه قرار داده‌اند. بخش مهم فصل مربوط به امام‌زمان(عج)، معرفی نواب اربعه و اقدامات این چهار بزرگوار در صیانت از اندیشه غیبت و وجود مقدس امام‌زمان(ع) و حفظ ارتباط و اعتقاد شیعه نسبت‌به آن حضرت و اداره امور شیعیان ازطریق سازمان وکالت است.

سازمان وکالت توسط امام‌کاظم(ع) -و به نقلی امام‌صادق(ع) تاسیس شد و هرچه پیش‌تر آمدیم گسترش پیدا کرد و در دوره امام‌زمان(عج) تبدیل به نهاد نیابت شد؛ یعنی نیابت امری تاسیسی نبود و ادامه وکالت بود. وقتی وکالت به نیابت تبدیل شد، کماکان وکلا در شهرهای مختلف زیر نظر نایب خاص به هدایت شیعه می‌پرداختند. منابع کتاب استاد جعفریان را می‌توانیم کتاب‌شناسی تاریخ ائمه بدانیم که اگر کسی بخواهد درمورد ائمه دست به قلم ببرد، اگر به این بخش مراجعه کند، با خیلی از آثار از نویسندگان مختلف و [البته] آثار متنوع و متعدد از مذاهب مختلف و سبک‌های مختلف مواجه می‌شود. امیدوارم کسانی که این کتاب را خوانده‌اند از این کتاب بیشتر بهره‌مند باشند و کسانی که آن را نخوانده‌اند، این معرفی مقدمه‌ای بر خوانده‌شدن هرچه بیشتر آن شود. غرض از معرفی این کتاب، ضرورت هرچه بیشتر آشنایی جامعه ما -به‌عنوان جامعه شیعی و اسلامی- با ائمه بود. می‌دانیم که گاهی چه میزان ضعف و کاستی اطلاعات در بدنه جامعه ما درمورد ائمه وجود دارد، خصوصا که درمورد بعضی از معصومین این ضعف بیشتر احساس می‌شود.