کتاب «تجار و تجارت؛ منتخبی از اسناد تجارتخانه اتحادیه» به کوشش منصوره اتحادیه و رقیه آقابالازاده شللو از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد.

به گزارش ایبنا، کتاب «تجار و تجارت؛ منتخبی از اسناد تجارتخانه اتحادیه» منتخبی از اسناد تجاری شرکت اتحادیه و در واقع دنباله کتاب صرافی و صراف‌هاست که در 1396 در نشر تاریخ منتشر شده است.

کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش نخست مکاتبات و نامه‌های سال‌های 1296 ـ 1310 شمسی را دربرمی‌گیرد و بخش دوم حاوی برات‌هایی است که میان شرکت اتحادیه و تجار طرف معامله با آنها مبادله شده و مدت طولانی‌تری را دربر می‌گیرد.

این کتاب پس از پیش‌گفتار و مقدمه به اسناد تجاری رشت، اسناد تجاری فارس، اسناد تجاری تبریز، اسناد تجاری کاشان، اسناد تجاری اصفهان، اسناد تجاری زنجان و قزوین، اسناد تجاری اهواز، اسناد تجاری بوشهر، اسناد تجاری کرمان، اسناد تجاری همدان، اسناد درخواست امتیاز چراغ برق، اسناد کارخانه سمینت، اسناد کارخانه شیمیایی،‌ مکاتبات تجاری تجار بمبئی با شرکت اتحادیه، اسناد تجاری بادکوبه، اسناد تجاری استانبول، اسناد تجاری اروپا، و مکاتبات حاج رحیم اتحادیه از پاریس با پسرانش پرداخته است. پایان‌بخش کتاب نیز جداول، تصاویرو فهرست اعلام متن است.

در دوره ناصری و مظفری بخش مهمی از تجارت ایران در دست تجار خارجی بود. برخورداری از امتیازات و معافیت‌های مالیاتی راه را برای تجارت اتباع خارجی همراه کرد. بسیاری از تجار ساکن جنوب روسیه به تجارت در ایران پرداختند. از شرکت‌های خارجی که در دوره مظفری در ایران فعالیت داشتند می‌توان از موسسه بهره‌برداری از سرمایه‌داران، سندیکای آسیایی، انگلیس، کمپانی ایران و فرانسه و... نام برد.

طی سلطنت طولانی ناصرالدین‌‌شاه اقتصاد ایران در شمال با روسیه و در جنوب به انگلستان وابسته بود. تجار داخلی قادر به رقابت با تجار کشورهای قدرتمند نبودند و کوشش‌های آنان با سرمایه‌های قلیل به جایی نمی‌رسید. از این رو صنایع داخلی بیش از پیش از بین می‌رفت و ایران بیشتر و بیشتر مجبور می‌شد برای تامین نیازهای اساسی مملکت به واردات روی آورد. ضعف سیاسی و مالی دولت که با کسر بودجه و درآمد ناچیز و تورم مواجه بود، فروش امتیازات و انحصارات را به دنبال داشت. در سال 1307 دولت امتیاز تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد که باعث نارضایتی و شورش گسترده شد. دولت ناچار امتیاز را لغو و برای پرداخت غرامت شرکت، از بانک شاهی مبلغ 500 هزار لیره وام گرفت. این اولین وام خارجی بود که همه گرفتاری‌های اقتصادی بعدی را به دنبال داشت.

در سال 1266 شمسی عده‌‌ای از صراف‌های تبریز شرکتی به نام شرکت اتحادیه به ریاست حاجی علی کوزه‌کنانی تشکیل دادند که تا حدود سال 1280 فعال بود. از جمله شرکا حاجی لطفعلی و پسرش حاجی رحیم بودند که از طرف شرکت به تهران آمدند تا امور شرکت را در آنجا اداره کنند. در تاریخ 1277 پیمان حاجی لطفعلی و کوزه‌کنانی به دلایلی نامشخص فسخ شد و حاجی لطفعلی و حاجی رحیم همچنان در تهران ماندند و مجدداً پدر و پسر شرکتی به نام شرکت اتحادیه تأسیس کردند و به امور صرافی و تجارت پرداختند. پس از حاجی لطفعلی، پسرش حاجی رحیم فعالیت‌های تجاری شرکت را به تنهایی تا سال 1313 اداره کرد. در این سال حاجی رحیم فوت کرد و پس از او فرزندان فعالیت تجاری پدر را دنبال نکردند. این کتاب دربرگیرنده منتخبی از اسناد تجاری شرکت اتحادیه است.

حرفه اصلی حاجی لطفعلی و پسرش صرافی بود. این دو جزء صراف‌های معروف آذربایجان به حساب می‌آمدند. به نظر می‌رسد که تجارت را کم‌کم در تهران آغاز کردند ولی صرافی را همچنان ادامه دادند. اسنادی که در این کتاب ارائه شده، هر چند کامل نیستند؛ ولی مطالبی از شرایط تجاری کشور و به‌ویژه جنبه‌هایی از روش کار و عملکرد تجار و مشکلات آنها را روشن می‌کند که در جای خود حائز اهمیت است.

دوره زمانی که این اسناد دربر می‌گیرد، دوره گذار است از یک سیستم اقتصادی ـ مالی کهنه که در انقلاب مشروطه و جنگ جهانی اول و سپس انقلاب شوروی بسیار به هم ریخت و دیگر کارساز نبود و آغاز دوره‌ای که دولت جدید پهلوی توانست آرامش را برقرار کند و مسائل اقتصادی و مالی را تحت کنترل درآورد.

مکاتباتی که در این کتاب آورده شده، مکاتبات تجاری هستند که طرف معامله با حاجی لطفعلی و حاجی رحیم بودند. اطلاعات مفیدی از وضع مالی و اقتصادی به دست می‌دهند، افزون بر اینکه شرایط اقتصادی اواخر قاجاریه و آغاز پهلوی اول را به طور ملموس تبیین می‌کنند. مکاتبات منتشر شده در این کتاب دربردارنده مطالب گوناگون است؛ از جمله آسیب‌هایی که طی جنگ و انقلاب بلشویکی به تجارت ایران وارد شد، مسدود شدن راه تجارت شمال، کمبود سرمایه، کسادی بازار داخلی و خارجی که به ورشکستگی عده‌‌ای از تجار منجر شد.

حاجی لطفعلی و حاجی رحیم با عده‌ای از تجار در رشت، شیراز، تبریز، کاشان، اصفهان، قزوین، اهواز، بوشهر، کرمان، همدان، باکو، استانبول و بمبئی در ارتباط بودند و معامله می‌کردند. قبل از جنگ شرکت اتحادیه بیشتر به صرافی اشتغال داشت، اما بعد از جنگ به تجارت نیز وارد شد. بسیاری از تجار برای همدیگر نقش واسطه‌گری نیز ایفا می‌کردند. بعضی از اجناس را که اتحادیه مبادله می‌کرد، از این قرار بود: برنج، چای، کاغذ سیگار، نوغان تریاک و...

تعدادی از نامه‌ها در این مجموعه که مربوط به بعد از جنگ اول جهانی است، ترجمه مکاتبات حاجی رحیم اتحادیه است با شرکت‌های خارجی. این نامه‌ها حاکی از این است که اروپاییان به بازار توجه داشتند و در پی یافتن شریک و طرف معامله بودند. واضح است که وضع اروپا نیز بد بود، اشکالات در پایان جنگ باعث فلج موقت عمومی در اروپا و قفقاز شده است. همه گونه پیشنهاد خرید و فروش جنس به اتحادیه می‌رسید، حمل و نقل، تجارت روده، پوست، انواع پارچه، کبریت، سیگار، لباس دوخته، و معاملات صرافی. در یکی از نامه‌ها از کسادی بازار فرش نوشتند که «تجار آمریکایی در این روزها طالب خرید نیستند... بازارهای فرانسه نیز تقریبا بسته شده است... در خود انگلستان بازار بی‌اندازه سست و کساد شده است.»

کتاب «تجار و تجارت؛ منتخبی از اسناد تجارتخانه اتحادیه» در 509 صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت 85 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است.

^{................} هر روز با کتاب ^{...............}